Tarde: Differenze 'mbrà revisiune

Da Uicchipèdie, 'a 'ngeclopedije lìbbere.
Contenuto cancellato Contenuto aggiunto
Condenute sostituite cu ''''<big>IL PROGETTO E' IN FASE DI CANCELLAZIONE, NON AFFANNATEVI, BEI COGLIONCINI! STU PROGGETTE HAVE A MMURI' PE TUTTE L'ALTE CA STONNE SOUPE A STA UICCHIPEDIE! ACCAMME...'
Linea 1: Linea 1:
'''<big>IL PROGETTO E' IN FASE DI CANCELLAZIONE, NON AFFANNATEVI, BEI COGLIONCINI! STU PROGGETTE HAVE A MMURI' PE TUTTE L'ALTE CA STONNE SOUPE A STA UICCHIPEDIE! ACCAMME U LOMBARDE, U TARANDINE NANN'E' NA LENGHE, CAMME O NAPULETENE. STATEVE BUNE! CI ME VULITE RESPONNE, U PUTITE FE', AVASTE CA NAN ME AMMENETE IASTAIME DA DESTRE, SINISTRE, NORD E SUD. CIO' TREMUNE!</big>'''
{{Comune
|nomeComune = Tarde
|portale = Tarde
|panorama = Lungomare_Taranto.jpg
|linkStemma =
|area urbana = Area_urban_di_taranto.png
|siglaRegione = PUG
|siglaProvincia = TA
|latitudineGradi = 40
|latitudineMinuti = 28
|latitudineSecondi = 0
|longitudineGradi = 17
|longitudineMinuti = 14
|longitudineSecondi = 0
|mappaX = 259
|mappaY = 218
|altitudine = 15
|superficie = 209.64
|abitanti = 195.882
|anno = 04-2012 [http://dati.istat.it/Index.aspx?DataSetCode=DICA_POPALED&Lang=it Censimende 2011]
|densita = 911.45
|frazioni = Talsano, Lido Azzurro, Lama, San Vito
|comuniLimitrofi = [[Carusine]], [[Faggiano]], [[Fragagnano]], [[Leporano]], [[Mazzafre]], [[Mundejase]], [[Mondeparane]], [[Montemesola]], [[Pusane]], [[Roccaforzata]], [[San Giorgie Ioniche]], [[Statte]], [[Vurtàgghie]].
|cap = 74100-74121-74122-74123
|prefisso = 099
|istat = 073027
|fiscale = L049
|nomeAbitanti = tarandìne<br />(tal.: tarantini o tarentini)
|patrono = [[San Catavete vescove|San Catavete ]], [['Mmaculata Congezione]], [[Sand'Egiddie da Tarde]]
|festivo = [[10 masce]], [[8 decemmre]]
|sito = http://www.comune.taranto.it/
}}

{{quote|E ce 'u destine condrarie m'adda tenè lundane
allore agghia cercà le acque doce
d'u [[Galeso]] care a le pechere avvrazzate
jndr'à le pelle, e le urbertose cambe ca 'nu sciurne
onne state de [[Falanto]] 'u Spartane.|[[Quinde Orazio Flacco]]<ref>[http://galeso.blogspot.com/2008/05/orazio-taranto.html Orazio - Carmina - Liber II - 6]</ref>}}

'''Tarde''' ([[Itaglie|tagliáne]] '''Taranto''', [[Lènga greche|greche andiche]] '''Τάρας''') éte 'nu comune de 195.882 crestiáne<ref>{{Cita web|url=http://dati.istat.it/Index.aspx?DataSetCode=DICA_POPALED&Lang=it Censimento 2012|titolo=Cetadine residende seconne Demo Istat a 'u 04-2012|accesso=09-12-2011}}</ref>, capeluéche d'a [[Provinge de Tarde|provinge]] e ttèrze comune cu cchiù crestiane d'a [[Itaglie|penisola tagliáne]] d'u sud e 'u sediceseme cchiù popolose de totte l'Itaglie. L'[[area vasta de Tarde|area vasta]] ète costituite da 28 comune e Tarde ète 'a capefile<ref>{{Cita pubblicazione|url=http://areavasta.comune.taranto.it/ApriAllegato.php?versioneid=121|titolo=Convenzione costitutive area vasta tarandine|accesso=07-05-2009|formato=PDF}}</ref>.

'''Tarde''' jè situate jndr'à 'u [[Gurfe de Tarde]] sus a 'u [[Mar Ionio]], se estenne 'mbrà doje mare: 'u Mar Granne e 'u Mare Pìccele, da aqquà 'u nome de ''Cetate de le doje Mare''. 'Nzieme a [[Pelone, Ostuni|Ppelone]], jndr'à 'u territorie de [[Ostuni]] ([[Provinge de Brinnese|BR]]) e a [[Sanda Marije de Lèuche]] [[Provinge de Lecce|(LE)]], rappresende une de le virtece ggiuste d'u [[Salènde]].

Aqquà stè 'nu granne [[Puerte de Tarde|puerte]] industriale e commerciale e de 'n'[[arsenale]] d'a [[Marina Militare Tagliàne]], eppure d'a maggiore stazione navale. Aqquà se iacchie, pure, 'n'imbortande cendre 'ndustriale, cu le stabbilimende [['ndustrie siderurgece|siderurgece]] ('mbrà le quale stè 'u cchiù granne cendre siderurgece de [[Europe]]), [['ndustrie petrolchimeche|petrolchimece]], [[cemende, edilizie|cemendifere]] e de candieristeche navale. Jè pure attive jndr'à l'industrie d'u liquore.

'A provingia soje tène 29 comune e jè dedite a l'[[agricolture]], a 'a [[pesche commerciale|pesche]] e a l'[[industrie]] jndr'à le settore de [[aeronauteche, scienze|aeronauteche]], [['ndustrie alimendare|alimendare]], [['ndustrie tessile|tessile]] e a l'[[artiggianate]] jndr'à lavorazione d'u [[legne]], d'u [[vitre]] e d'a [[cerameche]].

== Sciugrafije ==
=== Territorie ===
[[File:Taranto satellite.jpg|right|175px|thumb|Tarde viste da 'u satellite]]

{{quote|''Mentre la maggior parte del golfo di Taranto è importuosa, a Taranto c' è un porto molto bello e ampio del perimetro di 100 stadi, chiuso da un grande ponte.<br />Tra il fondo del porto e il mare aperto si forma un istmo, sicché la città sorge su una penisola e poiché il collo dell'istmo è poco elevato, le navi possono essere facilmente trainate da una parte all'altra''|[[Strabone]] - ''Geografia'', VI, 3, 1. Traduzione de Necole Biffi}}

Tarde s'affaccie totte sus a 'u [[Mar Ionio]], e face 'nu gurfe ca pigghie 'u nome da Tarde e se stenne 'mbonde a Basilicate.
Jè mise a 15 [[metre sus a 'u levèlle d'u mare]], jndr'à 'na zone chianeggiande ca s'allonghe verse l'asse Nord/Nord Ovest-Sud Est e circunnate da Nord Ovest 'mbonde a Est da l'altechiane de le [[Murge]]. 'U territorie sue tène 'n'estenzione de 209,64&nbsp;km² e jè vagnate quase tutte da 'u mare, essenne caratterizzate da 'a presenze de ttre [[penisole]] naturale e de 'n'isole artificiale, ca s'à formate apprisse a 'u tagghie d'a penisola origgenale fatte duranne 'a costruzione d'u fossate d'u [[Castelle Aragonese, Tarde|Castelle Aragonese]]. 'A cetate jè infatte canusciute pure cumme "'a cetate de le doje mare", essenne vagnate da 'u Mare Granne luenghe 'a coste esterne racchiuse jndr'à baia delimitate a Nord Ovest da 'a Punde Rondinelle e a Sud da 'u Cape San Vito, e pò da 'u Mare Piccele, ca costituisce 'nu belle gruesse bacine inderne.

=== 'A "cetate de le doje mare" ===
==== 'U Mare Granne ed 'u Mare Piccele ====
[[File:Lungomare Taranto panorama.jpg|left|thumb|175px|'U panorama d'u Mare Granne da 'u Lungomare]]
[[File:Mar Piccolo Taranto panorama.jpg|left|thumb|175px|'U panorama d'u Mare Piccele da 'a [[via Appia]]]]

'U Mare Granne, chiamate cchiù frequendemende "rada de Mare Granne" purcé stonne sembre puggiate le nave ca aspettane, jè separate da 'u Mare Piccele da 'nu cape ca 'u chide a gurfe, oriendate verse l'isole artificiale ca costituisce 'u nucleo origgenale d'a cetate, cullegate a 'u reste d'u territorie grazie a 'u [[Ponde de Porta Napule]] e 'u [[Ponde Girevole]]. 'U Mare Granne jè ppure separate da 'u [[Mar Ionio]] da 'u Cape San Vito e dalle [[Isole Cheradi]] de [[San Pitre]] e [[Paolo di Tarso|San Paolo]]. Ste urteme furmescene 'n'archipelaghe piccinne ca chiude precise precise l'arche ideale ccrejate da 'a baia naturale d'u Mare Granne.

'U Mare Piccele jè da conziderarse 'nu mare inderne, e allore, presende probbleme de recange de l'acque. Le doje sene sue sonde idealmende divise da 'u [[Ponde Punda Penne Pizzone]] ca 'nzecche 'a Punda Penne cu 'a Punda Pizzone: 'u prime sene tène 'a forme de 'nu trianghele cchiù o mene, addò le vertice meridionale sonde rappresendate da l'aprture a Est sus a 'u seconde sene e dall'aperture a Ovest sus a 'u Mare Granne tramite 'u [[canale naturale]] de Porta Napule; 'u seconde sene tène invece 'a forme de 'n'ellisse, ca tène l'asse cchiù granne ca mesure quasi quase 5 [[chilometre|km]] in direzione Sud Ovest-Nord Est. Jndr'à 'u prime sene jesse 'u fiume [[Galeso]].

Tande le vinde quande le marèe inzieme a le sorgende sottomarine cu diversa salinità, condizionescene l'andamende de le corrende de tipe superficiale e de tipe profunne 'mbrà 'u Mare Granne e le doje sene de quidde Piccele. Jndr'à 'u Mare Granne e jndr'à vanna settendrinale de tutte e doje le sene d'u Mare Piccele, sonde localizzate certe sorgende sottomarine nnomenate [[citre]]<ref>{{Cita pubblicazione|cognome=Parenzan|nome=Pitre|url=http://siba2.unile.it/ese/issues/3/170/ts03_06.pdf|titolo=L'anello di san Cataldo nel Mar Grande di Taranto|rivista=Thalassia Salentina|volume=vol. 6|anno=1972|pagine=pp. 3-24|accesso=07-05-2009|formato=PDF}}</ref>, ca scettene acqua doce ca no se pò bevere mischiate a acqua salmastre, dunanne a le acque d'u mare 'na condiziona idrobiologgeche ideale pa coltivazione de le [[mitile]] ca normalmende se chiamane [[cozze]].
{{clear}}

=== Clime ===
{{quote|''Quell'angolo di mondo più d'ogni altro m'allieta,<br />là dove i mieli a gara con quelli del monte Imetto fanno<br />e le olive quelle della virente Venafro eguagliano;<br />dove Giove primavere regala, lunghe, e tiepidi inverni,<br />e dove Aulone, caro pure a Bacco che tutto feconda,<br />il liquor d'uva dei vitigni di Falerno non invidia affatto.''|[[Quinde Orazio Flacco]] - A Settimio - ''[[Odi, Orazio|Odi]]'', II, 6, 10. Traduzione di Enrico Vetrò}}

'U clime d'a cetate, espresse da le relevaziune d'a stazione ca se iacchie vicine l'aeropuerte militare de [[Vurtàgghie]], jè tipicamende mediterranèe ma cu certe punde condinendale.
L'inverne jè generalmende mite e chiovose ma non ge sonde infrequende le irruzione de aria fredde da est ca certe vote fanne arrevà le precipitaziune de neve.
Assaije cavede e afose jè 'a staggione tarandine, cu valore ca certe vote raggiungene le 40 grade.
*Medie mensile elabborate ausanne le rilevaziune d'a [[Stazione metereologgeche de Tarde]] jndr'à 'u trendennie 1961-1990<ref>{{Cita web|url=http://www.eurometeo.com/italian/climate|titolo=Medie mensili elabborate ausanne le rilevaziune d'u trendennie 1961-1990|accesso=02-09-2009}}</ref>:

{{ClimaAnnuale
| nome = TARDE
<!-- Temperature massime mensili (numero anche con cifre decimali, misurato in °C), da gennaio (01) a dicembre (12) -->
| tempmax01 = 12.2
| tempmax02 = 12.9
| tempmax03 = 15.0
| tempmax04 = 17.9
| tempmax05 = 22.2
| tempmax06 = 26.9
| tempmax07 = 29.9
| tempmax08 = 29.8
| tempmax09 = 26.8
| tempmax10 = 21.9
| tempmax11 = 17.2
| tempmax12 = 13.8
<!-- Temperature minime mensili (numero anche con cifre decimali, misurato in °C), da gennaio (01) a dicembre (12) -->
| tempmin01 = 6.0
| tempmin02 = 6.1
| tempmin03 = 7.4
| tempmin04 = 10.1
| tempmin05 = 14.0
| tempmin06 = 18.0
| tempmin07 = 20.8
| tempmin08 = 20.9
| tempmin09 = 18.0
| tempmin10 = 14.2
| tempmin11 = 10.2
| tempmin12 = 7.1
<!-- Piovosità totali mensili (numero anche con cifre decimali, misurato in mm), da gennaio (01) a dicembre (12) -->
| pioggia01 = 43.0
| pioggia02 = 43.0
| pioggia03 = 42.0
| pioggia04 = 27.5
| pioggia05 = 22.0
| pioggia06 = 13.5
| pioggia07 = 11.0
| pioggia08 = 17.0
| pioggia09 = 24.5
| pioggia10 = 61.0
| pioggia11 = 52.5
| pioggia12 = 59.5
<!-- I giorni di pioggia (numero anche con cifre decimali, senza unità di misura), da gennaio (01) a dicembre (12) -->
| giornipioggia01 = 6
| giornipioggia02 = 6
| giornipioggia03 = 5
| giornipioggia04 = 5
| giornipioggia05 = 4
| giornipioggia06 = 2
| giornipioggia07 = 2
| giornipioggia08 = 3
| giornipioggia09 = 3
| giornipioggia10 = 7
| giornipioggia11 = 6
| giornipioggia12 = 7
}}

*[[Classificazione climateche]]:
**[[Zona climateche]] C;
**[[Grade sciurne]] 1071.

== Storie ==
{{'Ndruche pure|Storie de Tarde}}

{{Nota
|allineamento = destra
|larghezza = 400px
|titolo = Le origgene d'u nome
|contenuto = [[File:Mappa Soleto.jpg|200px|right|Taras sus 'a Mappe de Soleto]]
L'inquadramende etimologgeche d'u nome d'a cetate de Tarde jè proprie difficile assaije. 'U toponeme ''Taras'' (in greche:Τάρας), prime nome d'a cetate, jè strettamende collegate a 'a colonizzazzione elleniche d'a Magna Grecie ca se avìe a partì da 'u [[VIII sechele n.C.|VIII]]-[[VII sechele n.C.]] cu le colonie ioniche e doriche: a parte ca sus a le monete magno-greche ca resalene a 'u periode de massime splendore d'a cetate<ref>{{Cita web|url=http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Tarentum_incuse_nomos_769750.jpg|titolo=Uicchimedia - Andica monete ca raffigure Taras a cavadde de 'nu delfine (510-500 n.C.)}}</ref>, 'u toponime combare pure sus 'a [[Mappe de Soleto]], 'a cchiù andiche mappe sciugrafeche occidendale ca avène da l'andichità classeche, ingise sus a 'nu frammende piccinne de 'nu vase andiche smaltate de gnure.<br/> Taras ere 'na figure d'a [[mitologgije greche]], figghie de [[Poseidone]] e d'a [[ninfa, mitologgije|ninfa]] Satyria, eppure leggendarie funnatore d'a cetate de Tarde e queste avessa essere tutt'otre ca 'na coincidenze.<br/> Però, non g'è possibbele jndr'à 'nu mode satte-satte de escludere 'a derivazione d'u toponeme da 'u nome d'u fiume [[Tara, fiume|Tara]], oppure da 'u termine [[sanscrito]] taranta-h (ca significhesce "''mare''")<ref>{{Cita web|url=http://www.comuni-italiani.it/073/027/index.html|titolo=Comuni italiani}}</ref>.
}}

'A cronologgije tradizionale, assegne 'a date d'a funnazzione de Tarde a 'u [[706 n.C.]]<ref>{{Cita libro|nome=Giovan Battista|cognome=Pellegrini|titolo=Toponomastica italiana: 10000 nomi di città, paesi, frazioni, regioni, contrade, fiumi, monti spiegati nella loro origine e storia|editore=Hoepli|anno=1990|capitolo=cap. 2|pagine=p. 78|accesso=07-05-2009}}</ref>.
Le fonde tramandate da 'u storeche [[Eusebio de Cesarea]], parlane d'u trasferimende de quacche colone spartane jndr'à sta zone pe necessità de espanzione o pe questione commerciale. Chiste, distruggenne l'abitate indigene, purtarene 'na linfa nove de civiltà e de tradiziune.<br/>

'A struttura sociale d'a colnie sviluppò jndr'à 'u timbe 'na vere e proprie culuture aristocrateche, addò 'a ricchezza soje avenève, probabbilmende, da 'u sfruttamende de le risorse d'u territorie circostande ca ere assaije fertile, ca avenìe popolate e difese da 'na serie de ''[[phrouria]]'', cendre fortificate piccinne in posiziona strateggeche<ref>Strabone, ''Sciugrafije'', VI, 3, 4, traduzione de Necole Biffi in ''L'Itaglie de Strabone'', 1988</ref>.

Tarde tène allore origgene andichisseme. Duranne 'u periode [[ellenisme|ellenisteche]] d'a colonizzazzione [[Grecie andiche|greche]] jndr'à 'u [[Itaglie meridionale|Mezzoggiorne]] d'[[Itaglie]], 'a cetate addevendò une de le cchiù 'mbortande d'a [[Magna Grecie]]. Jndr'à stu periode, addevenìe 'na putenze economeche , militare e culturale de cchiù o mene trecindemile abitande, addò nascerene filosofe, streteghe, scitture e atlete divendanne pure sede d'a [[scola pitagoreche]] tarandine, 'a seconde cchiù 'mbortande apprisse a quedde de [[Metaponto]].

Accumenzanne da 'u [[367 n.C.]] Tarde addevenìe 'a cetate cchiù putende 'mbrà chidde ca costituirene 'a [[lega italiote]]. Jndr'à 'u [[281 n.C.]] trasìe in conflitte cu [[Rome]] (''guerra tarentina'') inzieme a l'alleate sue [[Pirro]], Re de l'[[Epiro]], ma perdìe definitivamende jndr'à 'u [[272 n.C.]].
Duranne 'a [[seconda uerra puniche]], Tarde aprì le porte a [[Annibale]] jndr'à 'u [[212 n.C.]] ma avenìe punite da Rome ttre anne cchiù tarde cu 'a strage de le cittadine sue e cu 'u sacchegge quanne [[Fabio Massimo]] 'a reconguistò.
Jndr'à 'u [[125 n.C.]] avenìe dedotte 'na colonia romane ('' colonia neptunia''), invece jndr'à 'u [[90 n.C.]] avenìe erette a ''[[Municipie, storie|Municipium]]''.

Jndr'à 'u [[Medioevo]] avenìe conguistate da [[Totila]] jndr'à 'u [[549]] e repigghiate da [[Narsete]] jndr'à 'u [[552]].

Espugnate da le [[Longobbarde]], avenìe repigghiate da l'Imberatore [[Costandine II]] jndr'à 'u [[663]] pe pò passà jndr'à le mane de Romualdo Duca longobarde de [[Ducate de Benevento|Benevento]] e turnà a le [[Bizandine]] jndr'à l'[[803]]. Conguistate da le [[Saracene]] jndr'à l'[[846]], jndr'à l'[[868]] e jndr'à 'u [[927]], l'Imberatore [[Niceforo II Foca|Niceforo Foca]] 'a facìe recostruì jndr'à 'u [[967]]. Occupate jndr'à 'u [[1063]] da [[Robberte 'u Guiscardo]], addevenìe 'u cendre de 'nu putende feudo. Da 'u [[1301]] a 'u [[1463]] devendò 'nu fiorende prengepate ([[Prengepate de Tarde]]). Addevenìe pò 'mbortande puerte militare sotte a le Spagnule, fine a decadè jndr'à 'u [[XVII sechele]] sotte a le [[Borbone]]. Tarde avenìe aunìte a 'u [[Regne d'Itaglie, 1861-1946|Regne d'Itaglie]] jndr'à 'u [[1860]].

'U [[21 aguste]] d'u [[1889]], apprisse sei anne de fatie, avenìe inaugurate a 'a presenze de [[Umberto I de Savoia]] l'[[Arsenale Militare Marittime de Tarde|Arsenale Militare Marittime]], ca ne aumendò l'imbortanza soje da 'nu punde de viste economeche, militare e demografeche. Duranne 'a [[prima uerra mundiale]], Tarde avenìe scacchiate cumme base da le flotte navale tagliàne, frangese e inglese. Duranne 'a [[seconda uerra mundiale]], 'a cetate subbìe 'nu bombardamende storicamende arrecurdate cumme 'a [[Nuttate de Tarde]], a seguite d'u quale se cundàrene 85 vittime 'mbrà civile e militare.

Jndr'à 'u [[1965]] avenìe inaugurate da 'u [[Presidende d'a Repubbleche]] [[Gesèppe Saragat]] 'u IV cendre Siderurgeche [[Italsider]], 'u cchiù granne cendre pa produzione de l'accaie in [[Europe]]. Grazie a sta nova realtà industriale e disponenne de 'nu granne [[Puerte de Tarde|puerte mercandile]], 'a cetate canuscìe 'n'otre e cchiù marcate slange de l'economije locale, cu 'na conseguende aumende d'a popolazzione e d'u reddite pro-capite e divendanne jndr'à l'anne successive zone de insediamende de cemendificie, raffinerie e industrie metalmeccaneche.

=== Storie moderne ===
==== 'U disseste finanziarie ====
'U Comune de Tarde se n'a sciute in disseste finanziarie purcè téne 'nu sacche de dèbbete: 'u [[18 ottommre]] [[2005]], date jndr'à quale ha state dichiarate 'u disseste finanziarie, 'u comune tenève dèbbete accertate pe € 357.356.434 ma jndr'à 'u mese de [[Marze]] [[2007]] 'u cape d'a commissione de liquidazione de Tarde, Frangische Boccia, ha ditte ca le dèbbete supranescene le 637 miliùne de euro e le trasute arrivane a 60 miliune de euro<ref>{{cita news|titolo=Dichiarato dissesto finanziario del Comune di Taranto|pubblicazione=[[La Gazzetta del Mezzogiorno]]|giorno=18|mese=10|anno=2006|url=http://www.lagazzettadelmezzogiorno.it/GdM_dallapuglia_NOTIZIA_PROV_01.asp?IDNotizia=167529&IDCategoria=11|accesso=30-04-2009}}</ref>. Onne ditte ca 'u disseste de Tarde è 'u cchiù gruesse disseste ca ha maje state in Itaglie e 'u seconde disseste finanziarie d'u munne apprisse quidde d'a cetate americane de [[Seattle]]<ref>{{Cita news|titolo=Deficit di Taranto, il peggiore della storia|pubblicazione=[[La Gazzetta del Mezzogiorno]]|giorno=9|mese=3|anno=2007|url=http://www.lagazzettadelmezzogiorno.it/GdM_dallapuglia_NOTIZIA_PROV_01.asp?IDNotizia=174631&IDCategoria=1}}</ref>.
'A giunda comunale ca 'a causate 'u disseste ere cumannete da 'u sinnache [[Rossana Di Bello]] e 'u vicesinnache [[Michele Tucci]].
Osce a die se ste svolge 'u processe pe valutà de ce jè 'a colpe.

=== 'U stemme ===
'U stemme civiche de Tarde avenìe recanusciute ufficialmende 'u [[20 dicemmre]] d'u [[1935]]<ref>{{Cita web|url=http://lnx.araldicacivica.it/index.php?pagina=stemmi&sottopagina=comuni&id=3366&pab=1_4|titolo=Araldica civica|accesso=07-05-2009}}</ref>:

{{quote|D'azzurre, a 'u delfine ca nate e cavalcate da 'nu die marine a nude ca mandene jndr'à 'u vrazze sinistre 'nu pannegge svolazzande e cu 'a destre ca lange 'u tridende, a 'u cape cucite de russe cendrate, carecate d'a conghiglia d'ore, mise 'mbrà 'a leggende Taras|Decrete reale de congessione in date d'u 20 decemmre 1935|lingua=roa-tara|D'azzurro, al delfino nuotante e cavalcato da un dio marino nudo sostenente nel braccio sinistro un panneggio svolazzante e con la destra scagliante il tridente, al capo cucito di rosso centrato, caricato della conchiglia d'oro, posta fra la leggenda Taras|lingua=it}}

'U Die uagnone a cavadde d'u delfine raffigurate sus a 'u stemme, se ispire a quidde de le turnise magno-greche d'u periode de massime splendore d'a cetate.<br/>
Jndr'à 'u [[1589]], 'na precedende versione d'u stemme raffigurande 'n'omme adulte coronate a cavadde de 'nu delfine, ca mandene jndr'à mane destre 'nu tridende e jndr'à quedda sinistre 'nu scude cu sopre 'nu scorpione a 'u poste d'u drappe de osce a die<ref>{{Cita libro|cognome=Giovine|nome=Giuan|titolo=De antiquitate et varia tarentinorum fortuna|capitolo=Frontespizio|citta=Napule|anno=1589}}</ref>, sostituì 'u stemme ca stave angore apprime ca raffigurave 'nu scorpione suggerite da [[Pirro]] e ca osce a die jè ausate cumme simbele d'a [[provinge de Tarde]].<ref>{{Cita libro|cognome=De Pascali|nome=Andonie|titolo='A Provinge de Tarde|curatore=Andonie Maglio|capitolo=Le stemme cundene|rivista=Supplemende a 'u numere d'u Quotidiano, fascicolo 1|città=Lecce|anno=1993|pagine=pp. 12-13}}</ref>.

=== Ricorrenze ===
==== 'A [[Nuttate de Tarde]] ====
{{quote|Tarde, e 'a nuttate de l'11-12 novemmre 1940, avessera essere arrecurdate pe sembre, pe aveje demostrate 'na vote pe tutte cumma 'a Marine tène jndr'à flotte aerea l'arma soje cchiù devastande.|Ammiraglie [[Andrew Cunningham]]|lingua=roa-tara|Taranto, and the night of November 11th - 12th, 1940, should be remembered for ever as having shown once and for all that in the Fleet Air Arm the Navy has its most devastating weapon.|lingua=en}}

'Mbrà 'a nuttate de l'[[11 novemmbre|11]] e d'u [[12 novemmre]] [[1940]], pe vie de l'imbortaznza strateggeca e militare soje, 'a cetate subbì 'nu devastande attacche da vanne d'a [[Royal Navy]]. 'A denameche de l'azione avenìe attendamende studiate da le giappunise pe pò ausarle jndr'à l'attacche a 'a base de [[Battagghie de Pearl Horbor|Pearl Harbor]]. Duranne quedda notte, 21 apparecchie d'u tipe ''[[Farey Swordfish]]'' ca tenèvene silure e bombe, se 'nzipparene da 'a [[portapparecchie]] inglese ''[[HMS Illustrious, R87|Illustrious]]'', ca se acchiave a 170 miglia da 'a coste scortate da le nave da battagghie ''[[HMS Malaya, 1915 |Malaya]]'', ''Ramilies'', ''[[HMS Valiant, 1914|Valiant]]'', ''[[HMS Warspite, 1913|Warspite]]'', de le [[ingrociatore|ingrociature]] ''[[HMS Gloucester, C62|Gloucester]]'', ''[[HMS York, 90|York]]'' e da 13 [[cacciatorpediniere]]. A 'u comanne stave l'ammiraglie Andrew Cunningham. Le apparecchie inglise partite jndr'à doje ondate successive arrevarene indisturbate a Tarde.
Grazie a 'na precedende ricognizione ca non g'avenìe condrastate da 'a difese tagliàne, le pilote 'nglise canuscevane perfettamedne le aunità da culpì, ca erene 'mbrà l'otre dotate de rezze parasilure insufficiende e prutette da quacche ballone de sbarramende. Jndr'à l'attacche 'a flotte tagliàne avìe danne tuèste tuèste. 'A corazzate ''[[Conte de Cavour, nave da uerre|Conte de Cavour]]'' avìe le danne cchiù gruèsse, venenne parzialmende affunnate. Pò avenèrene danneggiate le corazzate ''[[Caio Duilio, nave da uerre|Caio Duilio]]'' e ''[[Littorio, nave da uerre|Littorio]]'' e l'ingrociatore ''[[Trende, ingrociatore|Trende]]''. Danne avenèrene repurtate pure da doje cacciatorpediniere ''[[Libeccio, cacciatorpediniere|Libeccio]]'' e ''[[Emanuele Pessagno, cacciatorpediniere|Pessagno]]''. Avenèeren attaccate pure 'nu sacche de deposite de carburande sus 'a terraferma. Spiccianne 'u vulanze avère state de 85 muerte, e de chiste 55 civile, e de 581 ferite, pure ca 'u Bollettine de Uerre d'u Comande Supreme n.158 d'u 12 novemmre 1940 diceve ca non g'avera stà nisciuna vittime. Une de le tragece recorde de quedda battagghie pe l'abitande de Tarde, testimone d'u fatte, avère state quidde de sendè da 'u mare le luccule straziande e de sofferenze de le militare tagliàne 'mbarcate sus a le nave sckuasciate, vittime de le bombardaminde.

== Monuminde e luèche de inderesse ==
{{'Ndruche pure|Architetture de Tarde}}

Tarde presende sus a 'u territorie sue architetture ca testimoniescene l'imbortanza soje storeche e culturale: da le andiche luèche de culto, 'mbrà le quale le reste d'u [[Tembie Dorico de Tarde|Tembie Dorico]], le reste archeologecce de le necropoli greche-romane e de le chiaute a camere, 'a [[Cripte d'u Redentore]], a le palazze ca appartenevane a le famigghie nobbele e a le [[Personalità legate a Tarde|personalità illustre]] d'a cetate, 'mbrà le quale [[Palazze Pantaleo de Tarde|Palazze Pantaleo]] e [[Palazze d'Ayala Valva de Tarde, borghe andiche|Palazze d'Ayala Valva]]. 'U palazze cchiù 'mbortande d'a cetate nove jè 'u [[Palazze de le Ufficie, Tarde|Palazze de le Ufficie]] pu quale jndr'à 'u 2010 ha accumenzate 'u restaure e onne state investite 30 miliune de euro 'mbrà Comune e Provinge de Tarde.
'A cetate offre pure 'na ricca varietà architettoneche a testimonianze d'a forte releggiosetà e devozione: se vè da 'u [[romaneche]] a 'u [[barocco]] da 'a facciate d'a [[Congattedrale de San Catavete, Tarde|cattedrale de San Catavete]], da 'u [[gotiche]] d'a [[Chiesere de San Dumeneche Maggiore, Tarde|chiesere de San Dumeneche Maggiore]] a le forme decisamende cchiù elegande de le chiesere da le linèe [[Rinascimende|rinascimendale]] e [[Neoclassicisme|neoclasseche]]. Numerose pure le [[cripte]], le [[Monastere|monastere]], le [[Sanduarie|sanduarie]] e le [[edicole|edicole votive]].

=== Architetture releggiose ===
==== Chiesere ====
===== Cattedrale de San Catavete =====
{{'Ndruche pure|Cattedrale de San Catavete}}

[[File:Cattedrale San Cataldo a Taranto.jpg|thumb|right|160px|Cattedrale de San Catavete]]

*'A ''[[cattedrale de San Catavete]]'' (o ''duome de San Catavete'') jè 'a cchiù andiche cattedrale pugghiese<ref>{{cita web|url=http://www.cattedraletaranto.it/storia|titolo='A Cattedrale de Tarde - 'U Duome de San Catavete - Storie|accesso=19/01/2013}}</ref>, e se iacchie jndr'à 'u core d'u [[cendre storeche]] de Tarde, comunemende canusciute cumme Cetate Vecchie.

Dedicate a San [[Catavete vescove|Catavete]], [[vescove]] [[Irlande|irlandese]] muèrte a Tarde jndr'à 'u [[VI sechele|VI]]-[[VII sechele]], d'u quale ospite 'u [[Chiaute|sepolcre]], avenìe costruite jndr'à seconde metà d'u [[X sechele]] - durande le fatìe de recostruzione d'a cetate vulute da 'u [['mberatore bizzandine]] [[Niceforo II Foca]] - sus a le reste de 'n'edificie releggiose [[medievale]] ca resalive almene a 'u VII sechele. Jndr'à l'[[XI sechele]] 'u 'mbiande bizzandine avenìe rimaneggiate e se costruì 'a cattedrale de osce a die a chiande basilicale.

Jndr'à 'u [[1713]] avenìe aggiunde 'a facciate [[Architetture barocche|barocche]]. Jndr'à 'u [[XII sechele]] avenìe 'nzippate 'u [[cambanile]] normanne, scuasciate successivamende a 'u [[terramote]] d'u [[1456]] e recostruite duranne le fatìe de restaure d'u [[1952]]. 'A cattedrale mesure 84 metre de lunghezze e 24 de larghezze, ave 'na [[navate]] cendrale, doje laterale e 'nu[[transette]] a 'n navate. Jndr'à zone nnande 'a facciate [[romaneche]], ca corrisponde a 'u [[pronao]] de osce a die, avenèrene pigghiate le chiaute de le personagge cchiù 'mbortande d'a cetate.

=== Architetture civile ===
[[File:Ponte Girevole Taranto palinuro.jpg|thumb|right|175px|'U Ponde Girevole a 'u passagge de Nave Palinuro]]

==== [[Ponde Girevole]] ====
'U Ponde Girevole o Ponde de San Frangische de Paola jè 'a strutture ca culleghe l'isole d'u Borghe Andiche cu 'a penisole d'u Borghe Nuève. Inaugurate 'u [[22 masce]] [[1887]] da l'Ammiraglie [[Ferdinando Acton]], 'u ponde sovraste 'nu [[canale artificiale|canale navigabbele]] luènghe 400 metre e larie 73 metre ca aunisce 'u [[Gurfe de Tarde|Mar Granne]] a 'u Mare Piccele.
'U ponde mesure attualmende 89,9 metre de lunghezze e 9,3 metre de lariezze.
'U ponde aveniè costruite affianghe a 'u Castelle Aragonese pe 'nu picce d'u Re ca vulè ccu passave a 'u cendre d'a cetate, invece ca quacche cinde metre cchiù nnande. Ce 'u ponde avesse state costruite cchiù nnande non ge s'avesse scettate 'nderre 'nu torrione d'u castelle.
"Costruite da l'Imbrese Industriale Tagliàne de Napule sus a 'nu proggette de l'ingegnere Gesèppe Massina ca ne diriggìe 'a fatie de costruzione, ere origgenariamende costituite da 'nu granne arche a seste avasciate in legne e metalle, divise jndr'à doje vrazze ca giravane indipendendemende l'une cu l'otre atturne a 'nu perne verticale mise sus a 'nu spallone. 'U funzionamende s'avère grazie a turbine idrauleche alimendate da 'nu granne serbatoio mise sus a 'u [[Castelle Aragonese, Tarde|Castelle Aragonese]] affianghe, capace de 600 metre cube de acque ca in cadute mettèvene in funzione le doje vrazze d'u ponde.
'A strutture avenìe cchiù nnande rimodernate jndr'à l'anne [[1957]]-[[1958]], indroducenne 'nu funzionamende de tipe elettriche, ma mandenenne comungue inalterate le pringipie ingegneristeche d'a costituende Direzione d'u Genie Militare pa Marina. 'U proggette avenìe realizzate da 'a Società Nazionale Officine de Savigliano, pe tutte quidde ca riguardave le organe meccanece e le cumanne elettrece.
'U ponde nuève avenìe inaugurate da 'u Presidende d'a Repubbleche [[Giuanne Gronchi]] 'u [[10 marze]] 1958 e avenìe inditolate a [[San Frangische de Paola]], prutettore de le crestiàne de mare.

==== Ipoggeo De Beaumont Bonelli Bellacicco ====
[[File:Ipogeo De Beaumont Taranto1.jpg|thumb|right|175px|Particolare de l'ipoggeo]]

L'[[ipoggeo]] "De Beaumont Bonelli Bellacicco", se iacchie jndr'à 'u Borghe Andiche de Tarde in corse Vittorio Emanuele, 39, jè 'na strutture ca conde 'a storie de Tarde partenne da l'epoca geologgeche risalende a cchiù o mene 65 miliune de anne fa, cu successive tracce magno-greche, bizzandine, [[Medioeve|medievale]] e d'u [[XVIII sechele]].

L'ipoggeo se sviluppe sus a ttre levèlle pe 'nu totale de 700 [[metre quadrate]] e pe 14 metre sotte 'u levèlle d'a strade.
A l'inderne sue se iacche 'nu banche de rocce calcarea, sus 'a quale se ponne ammirà le reste [[fossile]] de le [[mitile]] tipece de Tarde. Le mure perimetrale sonde de origgene bizandine, invece jè assaije probbabbele ca 'u mure ca divide 'a strutture da 'u mare pò avè origgene magno-greche. L'ipoggeo tène infatte 'nu sbocche esclusive a 'u [[levèlle d'u mare]], ca dè 'a possibbeletà de scè direttamende sus 'a battigge d'u luenghe a'u mare d'u Borghe Andiche. Sus 'a sta strutture ha state 'nzippate in epoca successive 'u [[Palazzo de Beaumont Bonelli, Tarde|Palazzo de Beaumont Bonelli]], residenze d'a [[Marchese]] De Beaumont e d'u [[Pringipe]] Bonelli marite a jedde. Tutte e doje le strutture, pure ca sonde private, sonde a disposizione de le visitature gratuitamende, purcé quiste jè patrimonie d'a storie e de l'arte de Tarde.

=== Architetture militare ===
==== [[Castelle Aragonese, Tarde|Castelle Aragonese]] ====

[[File:Castello Aragonese Taranto festa.jpg|thumb|right|175px|'U Castelle Aragonese parate a feste]]

'U Castelle Aragonese o Castel Sand'Angele, occupe cu 'a chianda quadrangolare soje e 'u vaste cortile cendrale sue, l'estreme anghele de l'isola sus addò nasce 'u borghe andiche d'a cetate.
'U prime nucleo d'u castelle risale a 'u [[916]], quanne le [[Bizandine]] avviarene 'a costruzione d'a "Rocca" a protezione de l'attacche de le [[Saracene]] e d'a [[Repubbleche de Venezia]].
Sta prima fortificazione ere fatte da torre ierte e strette, da le quale se combatteve cu lange, frecce, petre e uegghie asckuande.
Jndr'à 'u [[1481]] avenìe realizzate 'nu prime [[canale artificiale|canale navigabbele]], cchiù stritte e cu sponde irregolare, pe conzendì 'u passagge de 'mbarcaziune piccenne e migliorà 'a defendibbeletà d'u castelle.<br />
Jndr'à 'u [[1486]], [[Ferdinando II d'Aragona]] ingarecò l'Architette Frangische Di Giorgio Martini de amblià 'u castelle e de darle 'a strutture ca tène osce a die, e rimbiazzà 'a tipologgie medievale de le torre congepite pa difese piombande.
'A fortificaziona nove avera combrendere sette torre, de le quale quattre aunìte 'mbrà lore a formà 'nu quadrilatere e le remanende ttrede allineate luenghe 'u fossate 'mbonde a 'u Mar Piccele.
Le quattre torre avenèrene inditolate rispettivamende a San Cristofalo, a San Lorenzo, a 'a Bandiere e a 'a Vergine Annunziate.
Jndr'à 'u [[1491]] avenìe aggiunde sus a 'u late verse 'u [[Gurfe de Tarde|Mar Granne]] 'u rivelline de forme triangolare 'mbrà 'a "Torre d'a Bandiere" e 'a "Torre San Cristofalo". 'U castelle avenìe spicciate jndr'à 'u [[1492]], cumme resulte da l'ingisione de 'na lapide murate sus 'a "Porta Paterna".

==== [[Forte de Laclos|Fortezze de Laclos]] ====
'A Fortezze de Laclos jè 'na fortificazione fatte 'nzippà sus a l'[[Isole Cheradi|Isole de San Paolo]] pe volondà de [[Napoleone Bonaparte]] a 'a fine d'u [[settecinde]]. L'Imberatore 'a vulìe pa protezione d'a cetate de Tarde, quanne decidìe de fà d'a cetate une de l'avamboste sus a 'u [[Mar Mediterranèe]]. A conducere avère state 'u Generale d'Artiglierie [[Pierre Choderlos de Laclos]], ca remanìe aqquà brucate da 'u [[1803]] a 'u [[1814]], anne jndr'à 'u quale se penze ca 'u cuerpe sue avenìe scettate jndr'à 'u mare pe odie condre a le [[Frangise]]. 'A fortezze rappresende angore osce a die 'nu preggevole esembie de architetture militare d'u passate, assaije 'mbortande pure da 'u punde de viste [[paleondologgie|paleodologgeche]] pa presenze de reste fossile osservabbele jndr'à le bluecche de [[calcare]] cu 'u quale 'a strutture ha state rivestite.

=== Site archeologgece ===

==== Necropole greco-romane ====
[[File:Nekropole (Taranto) - Via Crispi.jpg|thumb|right|175px|'U chiaute de l'Atlete]]

'U studie de le [[necropole]] scuperte jndr'à cetate ha furnite a le [[archeologhe|archeologe]] 'na granna quandità de 'mbormaziune sus 'a [[suggettate]], sus 'a [[culture]], sus a l'[[arte]] e sus 'a [[fatie]] de le andiche popole d'u periode greco-romane.<ref>{{Cita web|url=http://www.museotaranto.it/taranto_antica.htm|titolo=Musèe Nazionale Archeologgeche de Tarde, le site e le aree archeologgeche|accesso=07-05-2009}}</ref>
Le reste acchiate, testimoniescene 'a presenze de vere e proprie [[funerale|rituale funerarie]]: le [[brucamende|brucaminde]] se facevane pe inumazione, ca vo ccu dice brucanne le muerte in posizione [[feto|fetale]], ma pure cu 'a [[cremazione]], ca vo ccu dice asckuanne le cuerpe de le muerte e conzervanne le [[cenere]] jndr'à 'n'urne.
Jndr'à le [[chiaute]] avenève mise 'u correde funerarie, solitamende legate a 'a vita de ogne sciurne de l'individue, pertanne le stesse avenevane corredate cu utensile, robbe da mangià e gioielle, tendanne de imità 'a case d'u muerte.

Jndr'à le necropole de Tarde se ponne riscontrà differende tipe de chiaute:
*le "chiaute a camere" e le "chiaute a semicamere", adottate da le famigghie aristocrateche, fatte a l'ingrocie de doje vie accussì ere facele acchiarle;
*le "chiaute a fossa", ausate da le famigghie plebbee, scavate jndr'à [[rocce]] e achiuse da 'nu chiangone.

Le 160 brucaminde se iacchiane jndr'à sette site archeologgece: 'a necropole de via Marche, le chiaute a camere de via Umbria, de via Sardegna e de via Pio XII, 'u chiaute a semicamere de via Alto Adige, l'ipoggeo Genoviva de via Polibio e 'u "chiaute de le atlete" de via Frangische Crispi.

=== Aree naturale ===
==== Oasi Palude La Vela ====
L'Oasi Palude "La Vela" jè 'n'area naturale protette de proprietà demaniale a valenze naturalisteche ambiendale ca se iacchie sus a le sponde d'u Mar Piccele.
L'ambiende jè prevalendemende de tipe palustre, cu cannete e [[macchie mediterranèe]], ambie acquitrini e zone periodicamende sommerse. L'avifaune jè caratterizzata da 'na colonie stanziale de [[airone]] cinerine, ma duranne le mise invernale 'a popolazione aumende assaije proprie pe numere e pe specie: se sgnalane infatte [[Grus grus|gru]], [[cicogne]], [[fenicottere]], [[volpoche]], [[falche pescatore|falche pescature]].
'A flore presende ambie salicornieti, [[orchidee]] spondanee e pinete de [[Pinus halepensis|pino d'Aleppo]].
l'oasi avene ausate cumme cendre de irradiamende de l'avifaune ca colonizze chiane chiane le aree tutte atturne, e ha state gestite da 'u [[WWF]] de Tarde, ca ha svolte attività de monitoragge e andi-bracconagge, fine a quacche anne fa.

=== Otre ===
==== 'U mite de Falanto ====
[[File:Mito Falanto Taranto.jpg|thumb|175px|'U mite de Falanto]]

Sus a 'u lungomare d'u Borghe Andiche, 'nu pannelle in cerameche de 140 metre quadrate raffigure 'a leggende d'a colonizzazzione greche e d'a successive nascita de Tarde. L'opere realizzate da l'artista Silvana Galeone sus a 'nu proggette d'u Cendre Culturale Filonide, se ispire a 'u mite de l'eroe spartane [[Falanto]] e a 'u response de l'[[Oracolo de Delfi]] da jidde inderrogate, 'u quale sendenziò: ''«Quanne vide chiovere da 'u ciele serene, a conguistà territorie e cetate.»''. Falanto, vedenne chiangere 'a mugghiera soje Ethra, ca 'u nome sue in greche significave "ciele serene", retenìe ca l'oracolo s'avere avverate e se preparò a fondà 'a cetate soje e li davìe 'u nome de Saturo, località angore esistende a quacche chilometre da 'a cetate.

== Suggettate ==
=== Evoluzione demografeche ===
{{Demografia/Tarde}}

=== Popolazione furastiere ===
Ualanze demografeche d'a popolazzione furastiere residente a Tarde riferite a 'u [[31 decemmre]] [[2007]].<ref>{{Cita web|url=http://demo.istat.it/str2007/index.html|titolo=Cetadine furastiere residente seconde Demo Istat a 'u 31-12-2007|accesso=22-04-2009}}</ref>

<center>
{| class="wikitable sortable"
|-
! || Maschele || Fémmene || Totale
|-
| align=center | Popolazzione furastiere a 'u 1° Scennare || 312 || 363 || '''675'''
|-
| align=center | Iscritte pe nascita || 3 || 8 || '''11'''
|-
| align=center | Iscritte da otre comune || 7 || 18 || '''25'''
|-
| align=center | Iscritte da l'estero || 62 || 166 || '''228'''
|-
| align=center | Totale iscritte || 72 || 192 || '''264'''
|-
| align=center | Scangellate pe morte || 1 || 1 || '''2'''
|-
| align=center | Scangellate pe otre comune || 60 || 114 || '''174'''
|-
| align=center | Scangellate pe l'estero || 37 || 18 || '''55'''
|-
| align=center | Acquisiziune de cetadinanza tagliàne || 6 || 7 || '''13'''
|-
| align=center | Totale scangellate || 104 || 140 || '''244'''
|-
| align=center | '''Popolazzione furastiere a 'u 31 Decemmre''' || '''280''' || '''415''' || '''695'''
|}
</center>

=== Dialette ===
{{'Ndruche pure|Dialette tarandine}}
'U dialette tarandine affonne le origgene sue jndr'à l'andichità, quanne 'u territorie ere dumenate da le popolazziune messapeche.
'A colonizzazzione de le [[Grice]] ca vedìe affiorà Taras, none sulamende cumme cetate cchiù 'mbortande d'a [[Magna Grecie]], ma pure cumme cendre culturale, poeteche e teatrale, ha lassate 'nu notevole influsse linguisteche, sia da 'nu punde de viste lessicale ca morfo-sindatteche, nonchè 'nu particolarisseme accende ca seconne le studiuse avera corrisponnere a l'andica cadenze doriche. Chiste influsse sonde angore osce notabbele jndr'à le parole de origgene [[lènga greche|greche]].
Jndr'à 'u corse de le sechele, 'u dialette ha subbìte le influenze linguisteche de le dominaziune [[bizzandine]], [[longobbarde]], [[normanne]], [[angioine]] e pure da [[lènga arabe]], [[Lènga spagnole|spagnole]] e [[Lènga napuletane|napuletane]].

=== Tradiziune ===
==== Le rite d'a Sumane Sande ====
[[File:Misteri-Prozession (Taranto) - Wasserall.jpg|thumb|175px|'A Processione de le Mistere]]

Le rite d'a [[Sumane Sande de Tarde]] rappresendane une de le evende cchiù 'mbortande ca se svogene jndr'à cetate a partì da 'a [[Dumeneche de le Palme]].<br/>
Jndr'à 'u scirune addò se arrecorde 'a trasute de [[Gese Criste]] a [[Gerusalemme]], le doje prengepàle [[Confraternita, chiesera cattoleche|Confraternite]] d'u Comune de Tarde, quedde de l'[[Marije Addulurate|Addulurate]] (appartenende a 'a [[Chiesere de San Dumeneche Maggiore, Tarde|chiesere de San Dumeneche Maggiore]] ca se iacchie jndr'à Tarde Vecchie) e quedde d'u [[Carmelitane|Carmine]] (appartenende a 'a [[Chiesere de Maria Sandissime d'u Monde Carmelo|chiesere d'u Carmine]] ca se iacchie jndr'à vanna nove), fanne le gare pe l'aggiudicazione de le statue e de le poste de le doje [[processione|processiune]], quedde de l'Addulurate e quedde de le Mistere: jndr'à 'n'assemblee fatte apposte, 'u segretarie o une de le assistende d'u priore bandisce l'[[Asta, finanze|asta]] ca vè nnande fine a quanne 'u simbele (o statue) avene aggiudicate a 'u confratelle ca ha fatte l'offerta cchiù ierte.<br/>'U ricavate de l'asta avène devolute jndr'à 'u corse de l'anne pe iniziative benefiche.

==== 'U Palie de Tarde ====
{{'Ndruche pure|Palie de Tarde}}

[[File:Palio Taranto targa.jpg|thumb|right|175px|Targa cu 'u logo d'u palie]]
'U [[Palie de Tarde]] jè 'na manifestazione tradizionale in costume ca inglude 'na gare de [[varche]] a reme (le sckife) abbinate a le dece riune d'a cetate.
Istituite jndr'à 'u [[1986]] se ripete ogne anne l'[[8 masce]], in concomitanze cu le celebbrazziune in onore de [[San Catàvete |San Catàvete]], patrone d'a cetate, ca spicciane 'u [[10 masce]]. 'A seconda e urtema gare se face jndr'à terza dumeneche de [[luglie]]

'U Palie o ''"Torneo de le Riune"'' se face jndr'à l'acque d'u [[Gurfe de Tarde|Mar Granne]] e d'u Mar Piccele, addò partecipane le rappresendande de le dece riune. Ogne equipagge jè comboste da doje marenare abbiggliate cu 'n'abite storeche. 'A gare se svolge effettuanne in mene de mezz'ore 'u periplo de l'isole ca costituisce 'u Borghe Andiche d'a cetate, a 'u termine d'u quale 'u presidende d'a giuria decrete le vingiture 'mbrà le imbarcaziune arrevate a 'u traguarde ca se iacchie sotte a 'u [[Ponde Girevole]], e se donne uerre 'mbonde all'urtema vogate. 'U vere trofeo avene però conzegnate sulamende apprisse 'a seconda gare ca se face 'a luglie, sommanne le pundegge de le doje gare.

'U torneo jè affiangate pure da 'u ''"Trofeo de le Inderforze"'', addò partecipane le forze de l'ordine e 'u ''"Torneo de le Canoe"'', abbinate a le sei circosciziune.

=== Qualità d'a vite ===
==== Inguinamènde ====
Quanne se parle d'inguinamènde, Tarde stè cchiù 'nguaiate de tutte: jè 'a cetate pesce inguinate d'Itàglie e d'Europe<ref>{{Cita news|url=http://www.corriere.it/cronache/08_ottobre_21/fumo_diossina_3e4495ce-9f40-11dd-b0d4-00144f02aabc.shtml|titolo=A 13 anni ha il tumore da fumo: "È la diossina"|pubblicazione=[[Corriere della Sera]]|giorno=21|mese=10|anno= 2008|accesso=07-05-2009}}</ref>. Nu tenime 'nu sacche de crestiàne ca morene de tumore purcè a Tarde 'nu tenime le velene de l'industrie e, da sus, a' diossìne.
Sime accussì inguaiate ca pure l'INES (''Inventario nazionale delle emissioni e loro sorgenti'') dice ca sime pegge d'a cetate cinese de [[Linfen]], «Toxic Linfen», e d'a rumene [[Copşa Mică]], ca sonde le cetate cchiù inguinate d'u munne.
A Tarde jè presende 'u 92% d'a diossine tagliàne e 8.8% d'a diossine europea. Jndr'à dece anne, malattie cumme leucemie, mielome e linfome onne ccrisciute d'u 30-40%<ref>{{Cita web|url=http://www.tarantosociale.org/tarantosociale/a/27651.html|titolo=Tumori e inquinamento ecco i dati record di Taranto|accesso=07-05-2009}}</ref>. A Tarde stonne 9 chile de diossine 'u triple da a' diossine du 'u disastre de [[Seveso]] ('a cetate lombarde condaminate jndr'à 'u [[1976]]).

Pe quanne riguarde 'a diossine, se spanne sus a 'na vasta area sciugrafeche, a seconde de le vinde, soprattutte tramite 'u camine de l'imbiande de agglomerazione ierte 220 de l'[[Ilva S.p.A.|Ilva]]. <br />
Le imbiande de l'Ilva scettavene jndr'à 'u [[2002]] 'u 30,6% d'u totale d'a diossine tagliàne, ma seconne le associaziune ambiendalisteche, 'a percenduale jndr'à 'u [[2005]] ha 'nghianate a 'u 90,3% purcè ha state pure spustate l'aria a cavede d'u stabbilimende de [[Genova]]<ref>{{Cita news|url=http://espresso.repubblica.it/dettaglio/La-Puglia-dei-veleni/1554209|titolo=La Puglia dei veleni|pubblicazione=[[L'Espresso]]|giorno=30|mese=3|anno=2007|accesso=07-05-2009}}.</ref>.

Jndr'à 'u [[2007]] nasce 'u comitate cetadine "Taranto Futura", cu l'obiettive de stimolà 'a classe politeche a 'na severe prese de posizione jndr'à le combronde d'a granne industrie, l'Ilva soprattutte, sospettate da 'u crescende numere de muerte pe neoplasie.
'U comitate, pe vosce d'u presidende sue, 'u Giudice Onorarie Avv. Necole Russo, se face promotore 'n'anne apprisse de 'nu referendum popolare ca riguarde 'a chiusure totale o parziale de l'Ilva, sus 'a scorte de quanne già s'à fatte pu stabbilimende de Genova<ref>{{Cita web|url=http://www.tarantosociale.org/tarantosociale/a/27589.html|titolo=Taranto Futura: ecco le ragioni alla base del refererendum|accesso=20-11-2009}}</ref>.

Jndr'à 'u decemmre [[2008]], 'a Reggione Pugghie ha appruvate a maggioranze 'na legge reggionale condre a le diossine. 'A legge obbleghesce a nò subranà certe limite sus a le emissiune industriale a partè da l'[[abbrile]] [[2009]]: l'Ilva, cumme le otre aziende, onna scennè sotte a 0,4 [[nanogramme]] oe metrocube endre 'u [[2010]]<ref>{{Cita news|url=http://ricerca.repubblica.it/repubblica/archivio/repubblica/2008/12/17/regione-si-alla-legge-antidiossina-cosi-taranto.html|titolo=Regione, sì alla legge antidiossina: "Così Taranto sarà meno inquinata"|pubblicazione=[[La Repubblica]]|giorno=17|mese=12|anno=2008|accesso=07-05-2009}}</ref>. Jndr'à 'u febbrare 2009, 'na cangiamende a 'a legge reggionale ha però allungate le timbe pu prime tagghie de le limete de diossina a 2,5 nanogramme a metrocube, spustanne da 'u prima abbrile a 'u 30 sciugne 'a trasute in vigore d'u limite stesse, stu cangiamende ha state necessarie purcè 'u Ministre de l'Ambiende avere minacciate de 'mbugnà 'a legge.<ref>{{Cita news|url=http://www.ansa.it/ambiente/notizie/notiziari/governo/20090219211634828198.html|titolo=Diossina: Accordo Ilva Taranto, tutela ambiente e lavoro|pubblicazione=[[Ansa]]|giorno=19|mese=2|anno= 2009|accesso=07-05-2009}}.</ref>.

'U 28 novemmre 2009 'u Comitate "Alta Marea contro l'inquinamento" ha organizzate 'na granna manifestazione (replica d'a precedende ca se facìe l'anne apprime, 'u 29 novemmre 2008) condre a l'inguinamènde e a favore d'u Referendum popolare sus a le sorte de l'Ilva, a 'u quale partecipane 'nu numere de cetadine ionece stimate cchiù o mene jndr'à 20.000 aunità.

Jndr'à 'u quartiere [[Tammorre-Croce]] s'ha acchiate 'na ierta congentrazione de [[berillio]] sus a le strade. St'elemende chimiche jè cangeroggene pe l'omme<ref name="berillio">{{Cita web|url=http://www.tarantosera.com/index.php/giorno-e-notte/1326-strade-dei-tamburi-contaminate-da-berillio|titolo=Strade dei Tamburi contaminate da berillio|accesso=19/02/2010}}</ref>

Da 'u luglie 2012 a Procure de Tarde pe màne de le giudice [[Patrizia Todisco]] e [[Franghe Sebastio]] onne accusate l'ILVA S.p.A. de essere 'a prengepàle fonde de 'nguinamende e onne decretate ca l'aziende s'adda mettere apposte oppure adda achiudere.

== Culture ==
=== Le atlete de Tarde a Olimpia ===
'Mbrà 'u [[VI sechele n.C.|VI]] e 'u [[IV sechele n.C.]], grazie a le partecipaziune a le [[Sciueche panellenece|feste panelleneche]], ce se celebbravane cu gare de gennasteche, se instaurarene rapporte de tipe sportive 'mbrà le cetae de Tarde e 'a [[Grecie|Grecie Condinendale]].
Quanne le [[Sciueche olimbece andiche|Sciueche Olimbece]] raggiungerene 'na certa 'mbortanze, a le combetiziune pigghiarene parte pure le popole d'a [[Magna Grecie]], combrese le atlete tarandine.
Proprie jndr'à stu periode le atlete de Tarde se affermarene in imbortande discipline olimbeche.
'Mbrà chiste 'u cchiù 'mbortande avere state [[Icco]], mediche ginnasiarche e maestre, nonché funnatore d'a gennasteca medeca e d'a diete atleteche.
Vingitore d'u [[Pentathlon]] jndr'à 77ª Olimbiade ([[472 n.C.]]), le avenìe dedicate 'nu monumende jndr'à 'u tembie de Giunone a [[Olimpia]] a tesitmonianze de sta vittoria soje.
Testimonianze fondamendale de le vittorie a le Sciuche de Ilimpia jè pure 'u famose [[Atlete de Tarde]], ca tène 'u sarcofago esposte a 'u [[Musèe Nazionale Archeologgeche de Tarde]].
Da le analese effettuate sus a le tre anfore panatenaiche acchiate inzieme a 'u sarcofago, ha state possibbele dedurre ca l'atlete se affermò jndr'à doje specialità d'u pentathlon ([[lange d'u dische]] e zumbe cu le ''halteres'', pese a forme de semilunata), jndr'à 'u [[pugilate]] e jndr'à corse cu 'a [[quadriga]].
L'imbortanze d'u sport ere particolarmende sendute a Tarde, tande ca ve se celebbravene spesse manifestaziune sportive. Jndr'à 'u [[Ginnasie]] tarandine, infatte, 'a giovendù se esercitave a cuerpe nude e se allevave jndr'à le varie specialità sportive.
Apprisse quidde de [[Crotone]] e de [[Siracusa]], le atlete de Tarde erene tra le cchiù famuse d'a Magna Grecie<ref>{{Cita web|url=http://lasferza.myblog.it/archive/2008/10/20/taranto-olimpica-l-ideologia-dell-agonismo-in-eta-greca.html|titolo=Tarde olimbiche. L'ideologgie de l'agonisme in età greche|accesso=04-05-2009}}</ref>.

Accussì 'mbortande jndr'à storie olimbeche andiche ha state Tarde ca jndr'à l'[[Sciuche d'a XXIX Olimbiade|Olimbiade de Pechine]] ha state allestite 'na mostre cu l'atlete de Tarde<ref name="atleta">{{Cita web|http://www.tarantosociale.org/tarantosociale/a/26363.html|L'«Atleta di Taranto» andrà alle Olimpiadi di Pechino|11-02-2010}}</ref>.

{| {{prettytable|align=center}}
|-
|+Atlete de Tarde vingiture a le Olimbiade
|-
! Olimbiade || Anne || Atlete || Specialità
|-
| 63ª Olimbiade || 520 a.C. || Anoco || Corsa d'u diaulo
|-
|rowspan="2"| 65ª Olimbiade ||rowspan="2"| 512 a.C. || Adamanto || Corsa Stadio
|-
||Anoco||Corsa d'u diaulo
|-
|rowspan="2"| 76ª Olimbiade ||rowspan="2"| 476 a.C. || Ignoto tarandine|| Corsa oplite
|-
||Zopiro||Pentathlon o quinquernizio, <br />corsa oplite
|-
|rowspan="2"| 77ª Olimbiade ||rowspan="2"| 472 a.C. || Epicratide || Lotta
|-
||[[Icco]]||Pentathlon
|-
| 78ª Olimbiade || 468 a.C. || Ippozione || Penthatlon
|-
| 100ª Olimbiade || 380 a.C. || Dionisodoro || Corsa stadio
|-
| 107ª Olimbiade || 352 a.C. || Smicrino || Corsa stadio
|-
|rowspan="2"| 111ª Olimbiade ||rowspan="2"| 336 a.C. || Mys || Pugilato
|-
||Ignoto tarandine||Ippica
|-
| ? || ? || Timante || Sciueche varie
|}

=== Istruzione ===
==== Bibblioteche ====
;Biblioteche civica "Pitre Acclavio"
:150.000 aunità bibbliografeche de argumende varie e storie locale. <br />
Sezione "Rari" cu 33 manoscritte, 4 incunabole, cchiù o mene 300 cinghecendine, 'nu sbuenne de opere d'u [[XVII sechele|seicinde]], d'u [[XVIII sechel|settecinde]] e de l'[[XIX sechele|ottecinde]], e 4 pergamene<ref>{{Cita web|url=http://www.comune.taranto.it/biblioteca/biblioteca.htm|titolo=Comune de Tarde - Bibblioteche Pitre Acclavio|accesso=30-04-2009}}</ref>.
;Bibblioteche arcivescovile "Monsignor Capecelatro"
:25.000 volume de argomende storeche, teologgeche, felosofeche
;Bibblioteche Istitute pa Storie e l'Archeologgie d'a Magna Grecia
:20.000 volumi de argomende storeche e archeologgeche
;Bibblioteche Istitute "Archita"
:20.000 teste de argumende varie a carattere umanisteche
;Bibblioteche Soprintendenze Archeologgeche d'a Pugghie
:16.000 'mbrà volume e opuscole de argomende storeche e archeologgeche
;Bibblioteche Camera de Commercie
:13.000 teste e 150 periodece de argomende statisteche e economeche
;Bibblioteche "Sand'Egidio" Convende de San Pascale <ref name="Egidio">{{Cita web|url=http://www.comune.taranto.it/citta/dettaglio_news.php?id_news=301&id_categoria=62|titolo=Presendazione d'a Pionacoteche Sand'Egidio|accesso=19/02/2010}}</ref>
:22.000 volume de argomende storeche e teologgeche
;Bibblioteche Istitute Sperimentale Talassografico "Attilio Cerruti"
:3.000 volume de argomende biologgece/marino e chimeche/marino
;Bibblioteche Marina Militare
:16.325 volume de argomende relative a le forze armate
;Archivije de State
:35.000 'mbrà volume, pergamene, opuscole de storie d'a cetate de Tarde
;Archivije Storeche d'u Comune de Tarde
:atte amministrative prodotte da le Direziune d'u Comune de Tarde
;Cendre de Documentazione Educative
:850 'mbrà volume e opuscole e 10 periodece de argomende psico/pedagoggeche
;Musèe "Bios Taras"
:50 volume de argomende sciendifiche, storeche e naturale
;Emeroteche comunale

==== Ricerche ====
===== Istitute Sperimendale Talassografeche "Attilio Cerruti" =====
[[File:Taranto Istituto Sperimentale Talassografico Attilio Cerruti Pittura Su Vetro.jpg|thumb|175px|Petture sus a 'u vitre jndr'à trombe de le scale]]

Nate jndr'à 'u [[1914]] cumme "Labboratorie Demaniale de Biologgie Marine" pa ricerche applicate a 'a molluschicolture, l'Istitute Sperimendale Talassografeche "Attilio Cerruti" ave 'a seda soje in via Roma, e jè inditolate a 'u fondatore sue pe le merete acquisite in cambe sciendifeche. [[Attilio Cerruti]] ingremendò notevolmende l'attività sciendifeche e 'u patrimonie d'u labboratorie, ospitate jndr'à doje stanze congesse da 'u Comune fine a 'u trasferimende presse 'a sede de osce a die, costruite jndr'à 'u [[1932]] in stile rinascimendale. Trasute a fà parte definitivamende d'u [[Consiglie Nazionale de le Ricerche]] jndr'à 'u [[1977]], face riferimende a 'u [[Comitate Nazionale pe le Scienze e le Tecnologgie de l'Ambiende e de l'Habitat]].

'A sede de l'istitute jè a l'inderne de 'nu parche vicine a 'u canale navigabbele, quindi jndr'à 'na posizione privileggiate pe l'accesse a Mar Piccele e a Mar Granne. 'A disponibbiletà de moderne attrezzature de labboratorie jndr'à 'u cambe d'a spettrofotometrie a assorbimende atomeche, d'a gascromatografie, d'a cromatografie liquide a pressiona ierte, d'a spettrometrie de masse, d'a polarografie e de l'analese automateche de le acque e 'a disponibbeletà de 'n'imbarcazione de 15 metre, ne face 'nu cendre ideale pe l'attività de ricerche pu cambe marine. Sonde inoltre presende jndr'à le locale camere termostateche pe colture de organisme marine animale e veggetale e 5 vasche de 40 metre cube alimendate cu l'acque de mare.

Le prengepale cambe de ricerche sonde:
* Cicle biochimece jndr'à 'u Mar Piccele;
* L'imbatte de le inguinande cu l'ecosisteme marine;
* Condrolle e recupere ambiendale;
* L'imbatte d'a pesche de [[crostacei]] sus 'a biodiversità d'a coste d'u Salènde;
* L'indroduzione d'a [[Caulerpa racemose]] e d'a [[wakame|Undaria pinnatifida]];
Biodiversità d'a [[flora, botaneche|flora]] battereca marine;
Colture de le [[alghe]] a fine energetece.

Fanne parte de l'istitute pure 'nu [[musèe]] e 'na [[bibblioteche]]:
'u museo condène 'na collezione de cchiù o mene 3.000 reperte riferite a 'a vite d'u mare e a 'a ricerche, certe ca risalene a 'u [[XIX sechele]], invece 'a bibblioteche jè dotate de 'n'emeroteche cu 180 periodece naziunale e 600 riviste indernaziunale, eppure de 1.650 volume e 'na ricca collezzione de estratte e monografije.

===== Fondazione Marittime Ammiraglie Michelagnoli =====
'A [[Fondazione Marittime Ammiraglie Michelagnoli|Fondazione Marittime "Ammiraglie Michelagnoli"]] se mette cumme scope de favorìe 'a culture umanisteche, sciendifeche e tecniche d'u munne d'u mare e valorizzà e promuovere 'a ricerche marine. Nate 'u [[12 masce]] [[1989]] cu 'u patrocinie d'a Marina Militare Tagliàne, tène sede a corso Umberto I a 'u numere 47, e jè 'nditolate a l'ammiraglie tarandine [[Alessandro Michelagnoli]], ca condrebbuì apprisse a 'a [[seconda uerra mundiale]] a 'a rinascita d'a Marina e ne recuprìe jndr'à l' [[anne 1960|anne '60]] 'u massime ingareche de [[Cape de State Maggiore]].
'A fondazione opere d'indese cu organisme universitarie e d'a ricerche naziunale e reggioanle, 'mbrà chiste cu 'u [[Consorzie Nazionale Interuniversitarie pe le Scienze d'u Mare]] e 'u Consiglie Nazionale de le Ricerche e ause professionalità de ingegnere, architette, biologe, geologe, oceanografe, ufficiale d'a Marina, collabborature d'u munne istituzionale e industriale, ca onne a disposizione 'nu labboratorie de 'mbormateche pe l'[[editorie]] elettroneche, pe le applicaziune e le banghe date [[multimediale]] sus a 'u munne marine, 'na mediateche e 'na bibblioteche ricche de diapositive, fotografie, documinde multimediale e libbre pertinende, eppure 'na Gallerie d'a Scienze e d'a Tecniche, cu opere de elevate valore sciendifeche-divulgative.

==== Scole ====
'A cetate jè sede pure de 'nu sbuenne de Licei, Istitute e Bibblioteche. Le prime a nascere furene 'u Liceo Ginnasio "[[Archita]]" jndr'à 'u [[1872]], 'u Liceo Sciendifeche "[[Gesèppe Battaglini]]" e l'Istitute Tecniche pe le Attività Sociale "[[Maria Pia de Savoia]]", tutte e doje nate 'u [[1927]].

'U Liceo "Archita" avenìe istituite inizialmende cumme collegge maschile pe le uagnune de bbona famigghie, invece l'Istitute "Maria Pia de Savoia" nascìe cumme scola private de avviamende professionale pa femmene.
Jndr'à cetate stè 'na sede pure d'u Liceo Ginnasio Statale "[[Aristosseno]]" ca pu rame linguisteche prevede l'indirizze indernazionale, sperimendate sule jndr'à otre picche cetate tagliàne.

==== Università ====
'A cetate jè sede d'a seconda [[Facoltà, università|Facoltà]] de [[Ingegnerie]] d'u [[Politecneche de Bari]] e de 'nu sacche de corse de [[laurea]] erogate da l'[[Università de le Studie de Bari]], e jè pure sede decendrate d'a [[LUMSA - Libbere Università Maria SS. Assunde]] de [[Rome]] e de l'[[Università Cattoleche d'u Sacro Cuore]] de [[Melàne]]. Pò 'u [[17 masce]] [[2006]] 'u rettore de l'Università de Bari, [[Giuanne Girone]], ha firmate 'u decrete ca sangisce l'autonomie de le seconde Facoltà de [[Economije]] e [[Giurisprudenze]] e de [[Matemateche|Scienze Matemateche]], [[Fiseche]] e [[Scienze Naturale|Naturale]] accumenzanne da 'u [[1 ottommre|1° ottommre]] [[2006]]<ref>{{Cita web|url=http://www.provincia.taranto.it/news_primo_piano/view.php?id=280&numero_elemento=3|titolo=Università: pe le tre facoltà mo ste pure 'u decrete d'u rettore Girone|accesso=30-04-2009}}</ref>: quiste costituisce 'nu passe 'mbortande verse l'istituzione de l'Università de le Studie de Tarde, ca ha state pure oggette de numerose disegne de legge 'mbonde a osce senza conglusione.

==== Musée ====
===== Musèe Nazionale archeologgeche =====
'U [[Musèe Nazionale Archeologgeche de Tarde]], idendificate pure da l'acronime "MArTA", jè 'n'imbortande [[musèe]] [[archeologgie|archeologgeche]] addò jè esposte, 'mbrà l'otre, une de le cchiù 'mbortande collezziune de manufatte de l'epoca d'a [[Magna Grecie]]<ref>{{Cita news|titolo=Accussì Tarde rescopre le ore d'a Magna Grecie|pubblicazione=[[La Repubblica]]|giorno=21|mese=12|anno=2007|url=http://ricerca.repubblica.it/repubblica/archivio/repubblica/2007/12/21/cosi-taranto-riscopre-gli-ori-della-magna.html |accesso=30-04-2009}}</ref>, 'mbrà tutte le famuse [[Ore de Tarde]]. 'U musèe, ca se iacchie in corso Umberto I, ha state funnate jndr'à 'u [[1887]] e occupesce 'a sede de l'ex convende de San Pascale de Baylon, edificate jndr'à 'u [[XVIII sechele]].
L'archeologhe [[Luigge Viola]] vuleve farne 'nu Musèe d'a Magna Grecie, ma jidde ha sembre state dedicate, prengepalmende a 'a documendazione archeologgeche de Tarde e d'u reste d'a Pugghie.<br />
'U musèe tène dece stanze a 'u prime piane e quindece stanze a 'u seconde, ca onne permesse de fà 'nu percorse espositive cronologgeche a partì da 'a fase neoliteche d'u territorie tarandine, pe arrevà a l'età bizandine, passanne pa colonizzazzione greche, 'a civiltà romane e 'a cetate tardeandiche. Jndr'à une de le stanze stè custodite pure 'u chiaute de l'[[Atlete de Tarde]].

===== Otre musèe =====
* [[Musèe etnografeche Alfredo Majorano]]
* Musèe d'u Sottosuolo
* Musèe de Storie Naturale "Bios Taras"
* Musèe diocesane de Tarde

=== Media ===
==== Filmografije ====
*[[1949]] - {{Bandiera|ITA}} - ''[[I pirati di Capri]]''
*[[1952]] - {{Bandiera|ITA}} - ''[[Imbarco a mezzanotte]]''
*[[1958]] - {{Bandiera|ITA}} - ''[[Promesse di marinaio]]''
*[[1979]] - {{Bandiera|ITA}} - ''[[L'infermiera di notte]]''
*[[1980]] - {{Bandiera|ITA}} - ''[[White "pop" Jesus]]''
*[[1992]] - {{Bandiera|ITA}} - ''[[Io speriamo che me la cavo, film|Io speriamo che me la cavo]]''
*[[1997]] - {{Bandiera|ITA}} - ''[[Le acrobate]]''
*[[1998]] - {{Bandiera|ITA}} - ''[[Figli di Annibale]]''
*[[2001]] - {{Bandiera|ITA}} - ''[[Sarò il tuo giudice]]''
*[[2003]] - {{Bandiera|ITA}} - ''[[Il miracolo, film 2003|Il miracolo]]''
*[[2005]] - {{Bandiera|ITA}} - ''[[Il sogno di Nando]]''
*[[2006]] - {{Bandiera|ITA}} / {{Bandiera|GBR}} - ''[[Two Families]]''
*[[2007]] - {{Bandiera|ITA}} - ''[[Il mondo di Sara]]''
*[[2009]] - {{Bandiera|ITA}} - ''[[Marpiccolo]]''

=== Enogastronomije ===
Le resturande tradizionale d'a cetate offrone 'na cucine ca miscke le frutte de mare cu le prodotte d'a terre, condite cu l'ottime uegghie extravergine de alie tarandine ([[Olio Terre Tarandine|Olio Terre Tarandine DOP]]). Le piatte tipece cumme le cavatelle cu le [[cozze]], 'u risotte a le frutte de mare, 'u [[vurpe]] e 'u pesce a 'a griglie, sonde accombagnate da ortagge crude o cucinate jndr'à le mode cchiù varie: le pumedore, le peperusse, le marangiane, le scarcioppole e le legume sonde particolarmende sapurite.

E non ge n'ammà scurda de le [[chiangarèdde]] cu le cime de rape o a 'u ragù, eppure le muzzarelle e le pruvulune frische, o le involtine de vitelle e le fegatine a 'a brace, accumbagnate cu le vine d'u territorie ([[Aleatico de Pugghie doce naturale|Aleatico de Pugghie DOC]], [[Lizzano, vine|Lizzano DOC]], [[Martina Franghe, vine|Martina Franghe DOC]], [[Primitive de Manduria|Primitivo de Manduria DOC]]).

Marange, mandarinem clemendine ([[Clemendine d'u Gurfe de Tarde|Clemendine d'u Gurfe de Tarde IGP]]<ref name="clementina">{{Cita web|http://www.ismecert.com/documentazione%20prodotti/clementina/disciplinare%20clementina.pdf|Documende pa discipline d'a Clemendine d'u Gurfe de Tarde|11-02-2010}})</ref>, uve fiche e melune russe non ge mangane maje sus a le tavule 'mbandite, accussì cumme le doce de miele e cu 'a paste de amennele, o le cchiù tipeche [[Carteddàte]], [[Sannacchiudere|Sannacchiùdere]] e [[Pettole]], fatte jndr'à l'occasione de particulare festività o ricorrenze.

=== Personalità legate a Tarde ===
{{'Ndruche pure|Personalità legate a Tarde}}

Tarde ha date le natale e ha ospetate 'nu sacche de personalità illustre ca onne condrebbuite fine da l'andichità a scrivere 'a storie 'a cetate: da 'u felosofe [[Pitagora|pitagoreche]] [[Archita]], ca facìe 'na politeche de sveluppe ca purtò Tarde a devèndà 'a metropole cchiù ricche e 'mbortande d'a [[Magna Grecie]], a 'u [[drammaturghe]] [[Livio Andronico]], prime traduttore in [[lènga latine|latine]] de l<nowiki>'</nowiki>''[[Odissea, Omero|Odissea]]'' de [[Omero]] jndr'à l'epoche note cumme ''[[Odusia]]''.<br/>
Se arrecordene pure 'u vescove [[Irlanda|irlandese]] [[San Catavete vescove|San Catavete]], patrone d'a cetate e 'u combatrone [[Sand'Egidio Marije da Tarde]], uniche [[sande]] d'a [[Chiesera Cattoleche]] nate a Tarde.
Pe mutive de studie onne state pure l'[[attore]] [[Rodolfo Valentino]] e 'u cinghe vote [[Presidente d'u Consiglie de le ministre]] eppure presidende d'u [[partite]] d'a [[Democrazia Cristiana]] [[Aldo Moro]].

==== Livio Andronico ====
[[Livio Andronico]] (in latine:Livius Androni-cus) ha state 'nu poete, drammaturghe e attore tiatrale latine de origgene tarandine.

Jndr'à le fonde andiche jè cu frequenze indicate semblicemende cu 'u [[Convenzione de le nome romane#Nomen|nomen]]'' ''Livio'', ca pigghiò, 'na vote addevenute [[libberte]], da 'a ''[[gens]]'' addò avère trasute a fà parte quanne arrevò a [[Rome]]; mandenìe sembre, assumennele cumme ''[[Convenzione de le nome romane#Cognomen|cognomen]]'', ' u nome sue [[Lènga greche andiche|greche]] de Andronico; le fonde andiche dicene, inoltre, 'u nome de ''Lucio Livio Andronico''.<ref>Gellio, ''Nuttate attiche'', VI, 7, 11.</ref>

De nascite e culture [[lènga greche andiche|greche]], jidde facìe rappresendà a Rome jndr'à 'u [[240 n.C.]] 'nu [[tiatre latine|dramme tiatrale]] ca jè tradizionalmende conziderate 'a prima opera letterarie scritte in [[lènga latine]].<ref>'U riferimende jè a 'na produzione letterarie scritte: apprime de jidde ere fiorende 'na letterature a carattere prettamende orale.</ref> Combonìe cchiù nnande numerose otre opere, probbabbilmende traducennele da [[Eschilo]], [[Sofocle]] e [[Euripide]]. Cu l'intende de avvicinà le uagnune romane a 'u studie d'a letterature, traducìe jndr'à [[saturnio|verse saturne]] l'''[[Odissea, Omero|Odissea]]'' de [[Omero]].

Le picche frammende ca onne remaste de l'opera soje permettere de rilevà l'influenze da 'a coeve [[ellemisme#letterature|letterature ellenisteche alessandrine]] e 'na particolare predilezione pe l'effette de ''[[pathos]]'' e le preziosisme stilistece, successivamende codificate jndr'à lènga letterarie latine.<ref>Pontiggia; Grandi, p. 114.</ref>
Pure ca 'a soje ''[[Odissea, Livio Andronico|Odusia]]'' remanìe a lunghe in use cumme teste scolasteche,<ref>Orazio, ''Epistulae'', II, 1, 69 e segg.</ref> l'opera soje avenìe conziderate in età classeche cumme assaije primitive e de scarse valore, tande da essere generalmende scettate 'nderre.<ref>Cicerone, ''Brutus'', 71.</ref>

==== Personagge tarandine condemboranèe ====
{{MultiCol}}
;Attere e reggiste
*[[Cosimo Cinieri]]
*[[Cosima Coppola]]
*[[Giobbe Covatta]]
*[[Pierpaolo Lopatriello]]
*[[Lucio Montanaro]]
*[[Tino Schirinzi]]
*[[Frangische Orlando]]
*[[Gino Talamo]]
;Condutture e presendature
*[[Alessandro Greco]]
*[[Teo Teocoli]]
{{ColBreak}}
;Candauture e candande
*[[Patricia Carli]]
*[[Fido Guido]]
*[[Mietta]]
*[[Moddi MC]]
*[[Marietta Nava]]
;Combagnie musecale
*[['A Pantomima de le Bbuène Proposite]]
*[[Pacefatta]]
{{ColBreak}}
;Maggistrate e giuriste
*[[Frangishce Paolo Casavola]]
*[[Giangarle De Cataldo]]
*[[Armando Spataro]]
;Politece
*[[Giangarle Cito]]
*[[Rossana Di Bello]]
*[[Giuanne Florido]]
*[[Ippazio Stefano]]
{{ColBreak}}
;Scritture e poete
*[[Cosimo Argentina]]
*[[Giangarle De Cataldo]]
*[[Franche Galeone]]
;Sportive
*[[Francesco Montervino]]
*[[Davide Moro]]
*[[Roberta Vinci]]
;Tenore e soprane
*[[Necole Martinucci]]
;Petture e Sculture
*[[Vicinze Rusciano]]
*[[Necole Giudetti]]
*[[Frangisce Paolo Como]]
{{EndMultiCol}}

=== Evende ===
[[File:Rievocazione Storica Taranto manifesto.jpg|thumb|right|175px|Rievocazione storeche, VIII edizione]]

Le prengepàle manifestaziune ca se fanne jndr'à cetate duranne l'anne sonde:
*[[Sumane Sande de Tarde]] (marze o abbrile);
*Gara de auto d'epoca "Tarantostorica" (marze);
*Celebbraziune in onore de [[San Catavete vescove|San Catavete]] (masce);
*Rievocazione d'u 'nzuramende de [[Marije d'Enghien]] (masce);
*Mostra fotografeche "FotoArte" (masce);
*[[Palio de Tarde]] (masce e luglie);
*Rievocazione storeche d'a "[[Melane-Tarde]]" (luglie);
*Portici d'estate (luglie e aguste);
*Cetate aperte (luglie, aguste e settemmre)
*Anniversarie d'u [[Criste d'u Mare]] (aguste);
*Processione a mare "Stella Maris" (settemmre) ;
*Sumane Indernazionale de danze [[Taranto Danza]] (settemmre);
*Congresse 'Ndernazionale sus a [[Magna Grecie]] (settemmre);
*Jonio Educational Film Festival (ottommre);
*Processione de l'Immacolata (decemmre);
*Taranto Film Festival (decemmre);
*Trofeo 'Ndernazionale de [[Ju-do-]] "Città di Taranto";
*Torneo 'Ndernazionale Femminile de [[Tennis]] "Città di Taranto";
*Festival Tagliàne d'a cucine cu 'a [[mitilo|cozze]] tarandine.

== Sciugrafije antropeche ==
=== Sviluppe morfologgeche ===
{{'Ndruche pure|Sviluppe morfologgeche de Tarde}}
'Na ricostruzione topografeche ca resulte attendibbele d'a Tarde andiche jè assaije difficile, in quande 'a configurazione edilizie de osce a die d'u Borghe Andiche, jè 'u resultate d'u millenarie sovrapporse de indervende urbanistece. Le condinue demoliziune e recostruziune, ca s'onne succedute spesse reusanne materiale e reste architettonece de varia provenienze, onne condrebbuite significativamende a 'a scangellazione de le tracce d'u passate. A quiste se vonne a aggiungere 'u trasugamende de le reperte archeologgece e le scave distruttive, operaziune ca onne rese 'nu sacche de vote avveramende difficile 'a fatije de le studiuse 'mbegnate jndr'à combrensione d'a cetate greche-romane, ca jndr'à l'attribbuzzione a le reperte d'a giuste idendità e ubicazione.

=== Urbanistiche ===
[[File:Taranto satellite.jpg|right|175px|thumb|Tarde viste da 'u satellite]]
'Mbonde a l'[[Unità de l'Itaglie]], 'a cetate ere arroccate esclusivamende sus a l'isole. Sulamende infatte 'mbrà 'u [[1865]] e 'u [[1883]] se demolirene le fortificaziune presende jndr'à cetate andiche, danne accussì inizie a 'a crescita d'a cetate nove fore da le mure, e allore a 'a pianificazione de doje borghe distinde: 'u Borghe Andiche e 'u Borghe Nuève<ref>{{Cita libro | cognome=De Luca | nome=Patrizia | titolo='U cendre storeche de Tarde: l'Isole | editore=Scorpione | città=Tarde | anno=2004|pagine=pp. 222-223}}</ref>. Osservanne 'a cetate da 'u punde de viste urbanisteche, jndr'à 'u Borghe Andiche se ave 'n'indriche de vicole, derivande da 'a costruzione de abbitaziune qusnde cchiù possibbele addensate pe sfruttà tutte 'u spazie disponibbele e pe facilità 'a difese quanne stavene le invasiune, invece jndr'à 'u Borghe Nuève prevale 'n'ordinamende cchiù razionale, quase a chianda de [[Ippodamo]], cangiate successivamende jndr'à 'na conformazione a vendaglie.

Pe colpe d'a particolare conformazione d'u territorie, le nuclei urbane se onne sviluppate sus 'a striscie de terre ca divide 'u Mar Piccele da quidde Granne, cu a conseguenze de avere date a 'a cetate 'na caratteristeca forme a imbute. A ovest e a Nord Ovest, se iacchie 'u quartiere Tammorre-Croce (in tagliàne Tamburi-Croce), cu 'a Punda Rondinelle ca costituisce une de le doje punde estreme d'a coste vagnate da 'u Mar Granne, eppure 'a zone [[imbiande industriale|industriale]] e 'u [[Puerte de Tarde|puerte mercandile]]. A Nord d'u Mar Piccele, allore in posizione cchiù decendrate, se iacchie invece 'u quartiere Paolo VI. A Sud Est, 'u quartiere Tammorre-Croce jè collegate tramite 'u [[Ponde de Porta Napule]] a l'Isole, ca rappresende 'u cendre storeche d'a cetate, e jè pe stu fatte chiamate Cetate Vecchie. L'isola costituisce 'u nucelo origgenale de Tarde, e jè devenute tale jndr'à 'u [[1887]] quanne onne tagghiate 'a penisola prengepàle pa costruzione d'u fossate d'u [[Castelle Aragonese, Tarde|Castelle Aragonese]], trasformate cchiù nnande jndr'à 'u [[canale artificiale|canale navegabbele]] ca mette in comunicazione 'u Mar Piccele cu 'u Mar Granne.
Sembre jndr'à 'u stesse anne, avenìe costruite 'u [[Ponde Girevole]] pe collegà l'Isola a 'u quartiere Borghe, ca rappresende 'u core d'a cetate. Procedenne verse Sud Est se iacchiane le quartire Tre Carrare-Battisti, Itaglie-Mondegranare, Solito-Corvisea e Salinella. Angore cchiù a Sud se iacchiane le quartire de Talsano-Palumbo-San Donato e San Vito-Lama-Carelli, cu 'u Cape San Vito ca costituisce l'otre punde estreme d'a coste vagnate da 'u Mar Granne. Sus 'a penisole naturale avende cumme estremità 'a Punde d'a Penne in Mar Piccele e ca segne 'u confine 'mbrà 'u prime e 'u seconde sene d'u Mar Piccele, non ge stonne nuclei abitate.

=== Circoscriziune e quartire ===
{| {{prettytable|align=center|text-align=center}}
! colspan=2 | Circoscrizione !! Superficie<br/>(km²) !! Abitanti !! Denzetà<br/>(ab/km²) !! Suddivisiune
|-
| I || align=left | Paolo VI || 55,05 || 40.254 || 731 || align=left | Paolo VI
|-
| II || align=left | Tammorre - Lido Azzurre || 37,85 || 18.300 || 483 || align=left | Tammorre-Croce, Porta Napule, Lido Azzurre
|-
| III || align=left | Cetate Vecchie - Borghe || 2,36 || 2.745 || 1163 || align=left | Cetate Vecchie, Borghe
|-
| IV || align=left | Tre Carrare - Solito || 15,93 || 48.934 || 560 || align=left | [[Tre Carrare|Tre Carrare-Battisti]], Solito Corvisea
|-
| V || align=left | Mondegranare - Salinella || 16,34 || 48.123 || 2333 || align=left | Salinella, [[Itaglie Mondegranaro|Itaglie-Mondegranaro]]
|-
| VI || align=left | Talsano - San Vito - Lama || 85,34 || 36.756 || 407 || align=left | Talsano-Palumbo-San Donato, San Vito-Lama-Carelli
|-
! colspan=2 | Totale Comune || 217,87 || 195.112 || 656 ||
|}

'U [[9 abbrile]] [[1993]], 'a frazione de [[Statte]] s'avere separate da Tarde devendanne comune autonome.

== Economije ==
{{'Ndruche pure|Economije de Tarde}}

Tarde adda dicere grazie da sembre a le mare sue pe l'esistenza soje. 'U Mar Piccele soprattutte, ha rappresendate da le timbe andiche 'a fonde primarie de sostendamende pe le residente. 'A pesca tarandine, infatte, tène 'na tradizione andichissime, accussì cumme 'a colture de le frutte de mare<ref>{{Cita libro | cognome=De Luca | nome=Patrizia | titolo='U Cendre Storeche de Tarde: l'Isole | editore=Scorpione | città=Tarde | anno=2004|pagine=p. 127}}</ref>. 'A Tarde magno-greche ere 'n'imbortande cendre de scambie commerciale soprattutte cu 'a [[Grecie]] e l'[[Asia Minore]]. Jndr'à 'u [[Gurfe de Tarde|Mar Piccele]] soprattutte, ere assaije fiorende l'industrie pa lavorazione d'u [[bisso]] e pa produzione d'a [[porpora]]. Sulamende apprisse 'u [[1860]], se svilupparene le attività legate a 'u puerte, cumme chidde de trasformazione de le prodotte ittice e de commercializzazione de le uegghie, de le vine e de le ostriche, ma jè jndr'à seconda metà d'u [[XX sechele]], ca 'a cetate se consolidesce definitivamende cumme 'mbortande cendre industriale e commerciale.

=== Zona Franghe Urbana de Tarde ===
Accumenzanne da 'u [[1 scennare|1° scennare]] [[2008]], ha state istituite 'a Zona Franghe de Tarde<ref>{{cita web|http://www.zonafrancataranto.it/|Zona Franghe Urbana de Tarde|11-07-2009}}</ref>.
'A Zona Franghe jè 'nu territorie de 'nu State addò le aziende e le imbrese ca operane godene de 'nu speciale reggime fiscale agevolate. Stu ''status'' avène congesse a aree particolarmende disaggiate pe le quale se cerche de rilangià l'economije atraverse l'instaurazione de 'mbrese piccenne e medie sus a 'u territorie.
Jedde se estenne sus a le territorie de le quartire "Tammorre - Croce", "Isola Porta Napule" e "Paolo VI".

=== Area Vasta Tarandine ===
L'area vasta de Tarde téne 28 comune, e Tarde ète 'u comune capofile. 'A convenzione pa ccreazzione de st'area vasta ha state firmate jndr'à 'u [[2007]]<ref>{{Cita pubblicazione|url=http://areavasta.comune.taranto.it/ApriAllegato.php?versioneid=121|titolo=Convenzione costitutive area vasta tarandine|accesso=07-05-2009|formato=PDF}}</ref>.
L'ente ca onne aderite a l'Area Vasta so quase tutte le comune d'a provinge de Tarde, 'a provinge de Tarde e quacche associazione de comune.

L'Area Vasta se occupe, 'mbrà l'otre cose, d'a redazione de 'nu piane de urbane de mobbilità jndr'à le comune ca ne facene parte e de 'nu piane de congertazione pu rilange turisteche d'a zone inderessate.

== Infrastrutture e trasporte ==
=== Strade e autostrade ===
[[File:Taranto_mappa.png|thumb|right|175px|Collegaminde d'a provinge de Tarde]]
[[File:Tarant Railway Station.JPG|thumb|right|175px|Stazione ferroviarie]]
[[File:Aeroporto Taranto Grottaglie esterno.jpg|thumb|right|175px|Esterne de l'aeropuerte]]
Le collegaminde stradale prengepale sonde rappresendate da<ref>{{Cita web|url=http://www.mapquest.com/maps/map.adp?searchtype=address&formtype=address&latlongtype=degrees&latdeg=40&latmin=28&latsec=0&longdeg=17&longmin=14&longsec=0&zoom=5|titolo=Collegaminde stradale d'a provinge de Tarde|accesso=07-05-2009}}</ref>:

*[[File:Italian traffic signs - autostrada.svg|24px|autostrade]] [[Autostrade A14, Itaglie|Autostrade A14]] [[Bologne]]-Tarde (barriere de [[Mazzafre]]) da e pe l'[[Itaglie]] settendrionale;
*[[File:Italian traffic signs - strada extraurbana principale.svg|24px|superstrade]] ''[[Strada Statale 106 Jonica]]'' da e pa [[Calavrie]];
*[[File:Italian traffic signs - strada extraurbana principale.svg|24px|superstrade]] ''[[Strada Statale 100 de Gioia d'u Colle]]'' da e pe [[Bari]];
*[[File:Italian traffic signs - strada extraurbana principale.svg|24px|superstrade]] ''[[Strada Statale 7 Via Appia]]'' da e pe [[Brinnese]];
*[[File:Italian traffic signs - strada extraurbana principale.svg|24px|superstrade]] ''[[Strada Statale 7/ter]]'' da e pe [[Lecce]];
*[[File:Italian traffic signs - strada extraurbana principale.svg|24px|superstrade]] ''[[Strada Statale 172 de le Trulle]]'' da e pe [[Martina Franghe]] 'mbonde a [[Casamassima]] (BA).
'A Strada Statale 7/tew da 'u Puerte 'mbonde a l'ingroce de l'Asse d'u Ponde de Punda Penna e pe tutte st'urteme 'mbonde a Via Cesare Battisti forme 'a tangenziale Nord-Est de Tarde, ca permette de vedè totte 'a cetate ioniche, 'u Mar Piccele cu le miticolture sue e 'a cambagna pugghiese.

=== Ferrovie ===
Le collegaminde ferroviarie sonde assicurate da [[Trenitalia]] sie cu 'a [[Calavrie]], ca cu [[Bari]] e [[Brinnese]], e pò verse tutte le località servite da le linèe ioniche e adriatiche.<br/>Tarde jè pure collegate a 'u reste d'a Pugghie grazie a le [[Ferrovie Sud Est]] cu doje staziune:
*''Tarde Centrale'', in comune cu Trenitalia;
*''Tarde Galese''.

=== Puèrte ===
{{'Ndruche pure|Puèrte de Tarde}}

==== 'U puèrte mercandile e industriale ====
'U puerte mercandile de Tarde, seconde in Itaglie pe traffiche de merce<ref>{{Cita news|titolo=Puerte, Tarde supranesce Trieste|pubblicazione=[[L'Espresso]]|giorno=1|mese=2|anno=2007|url=http://espresso.repubblica.it/dettaglio-local/Porti-Taranto-sorpassa-Trieste/1494847|accesso=29-04-2009}}</ref>, jè localizzate sus 'a coste settendrionale d'u Gurfe sue. L'installazione cchiù recende jè costituite da 'u terminal container mise sus a 'u mole polisettoriale, 'na strutture modernissime comblete de sisteme telematece e torre de condrolle, cu 'na capacità de stoccagge e movimendazione de le merce de cchiù o mene 2.000.000 di [[Twenty-Foot Equivalent Unit|TEU]]/anno<ref>{{Cita web|url=http://www.tct-it.com/pages/thefuture.html|titolo=Taranto Container Terminal - Investing for the Future|accesso=29-04-2009|lingua=en}}</ref>.

==== 'U puèrte turisteche ====
[[File:Molo Sant'Eligio.jpg|thumb|right|175px|Vedute d'u molo Sand'Eligge]]

'U puerte turisteche de Tarde se iacchie sus a 'u Molo Sand'Eligio, jndr'à vanne d'u Borghe Andiche nnande a 'u Mar Granne.

'A strutture prevede 254 poste varche e jè dotate de pondile fisse e galleggiande, de 'na banghine e de 'nu scale de alaggio, de piazzale de rimessagge, de parchegge e aree verde attrezzate. Avenene pure erogate servizie de ricezione e ristore e tutte le servizie connesse cu 'u turisme nautiche: attracche attrezzate, riparazione, rifornimende carburande, 'mbormaziune turisteche, eppure attività ricreative, sportive, culturale e artisteche.

=== Mobilità urbane ===
L'aziende ca gestisce 'u servizie de [[trasporte pubbleche]] sus a tutte 'u territorie comunale jè 'a [[Suggettate pe aziune]] [[AMAT, Tarde|AMAT]]. 'U trasporte pubbleche a Tarde nascìe jndr'à 'u [[1885]], pe 'na richieste de istituzione de 'nu servizie ca aveneve ingondre a le esigenze de le fatiature de l'[[Arsenale Militare Marittime de Tarde]]<ref>{{Cita web|url=http://www.amat.taranto.it/storia.php|titolo=Storie d'a mobilità jndr'à l'arèe de Tarde|accesso=29-04-2009}}</ref>: 'nu sbuenne erane infatte le fatiature ca se trasferivane in cetate da 'a [[provinge de Lecce]] e da 'a [[provinge de Brinnese]] pe mutive de fatìe.<br/>Da 'u [[2001]] l'aziende municipalizzate ha state trasformate jndr'à 'na Suggettate pe Aziune e da 'u [[2003]] ha state istituite 'u servizie de [[idrovie]], grazie a l'ause de doje [[motonave]] ''"Clodia"'' e ''"Adria"'', pigghiate da l'[[ACTV, Venezia|Azienda Consorzio Trasporti Venezia]]: chiste collegane Piazzale [[Democrate]] a Cape [[San Vito]], passanne da 'u Mar Piccele a quidde Granne attraverse 'u [[canale artificiale|canale navigabbele]]. Duranne 'u periode d'a staggione raggiungene le Isole Cheradi attraccanne a 'u molo de l'[[Isole de San Paolo]]<ref>{{Cita web|url=http://www.amat.taranto.it/idrovia/popamat001.htm |titolo=Le motonave d'u servizie idrovie|accesso=29-04-2009}}</ref>.

=== Aeropuerte ===
L'[[Aeropuerte de Tarde-Vurtagghie|Aeropuerte de Tarde-Vurtagghie "Marcello Arlotta"]] face servizie de linèe pu traffeche passeggere cu le vole ''charter''.
Le otre aeropuerte cchiù vicine sonde:
*[[Aeropuerte de Bari-Palese|Aeropuerte 'ndernazionale de Bari-Palese "Woytila"]];
*[[Aeropuerte de Brinnese-Casale]].

== Sport ==
'U sport jndr'à cetate de Tarde jè assaije 'mbortande. Jndr'à diverse sport stonne le squadre, 'u culore preferite jè 'u rosse e 'u blu.
Chiste sonde le cchiù 'mbortande squadre devise pe sport

=== Ballone ===
'A società de [[ballone, sport|ballone]] maschile cchiù rappresendative jè 'a [[Taranto Sport]], osce a die iscritte a 'u cambionate de [[Lega Pro Prima Divisione]].

Le prime società de ballone d'a cetate onne state 'a U.S. Pro Itaglie (in tagliàne ''U.S. Pro Italia'') e 'a Audace Foot Ball Club, funnate rispettivamende jndr'à 'u [[1906]] e jndr'à 'u [[1911]]. Da a fusiona lore, l'[[11 luglie]] [[1927]], nascìe l'Associazione Sportive Taranto Football Club S.p.A.. 'Mbrà 'u [[1985]] e 'u [[2004]], in seguite a certe fallimende societarie, 'a società ha cangiate nome cchiù vote in Taranto Football Clus S.p.A., Associazione Sportiva Taranto 1906, Unione Sportiva Arsenaltaranto, Taranto Calcio S.r.l. e spiaccianne in Taranto Sport S.r.l.

A partè da 'a staggione [[Prima Divisione 1927-1928|1927/28]], le diverse suggettate onne disputate in totale 31 cambionate de [[Serie B]], 38 de [[Serie C]], 5 de [[Serie D]], cchiù diverse cambionate jndr'à le varie leghe reggionale istituite apprime d'a [[seconda uerra mundiale]]. Tarde jè pure une de le picche cetate ca onne avute doje squadre condemporaneamende in Serie B apprisse 'a seconda uerra mundiale, 'u Taranto e l'Arsenale.

=== Basket ===
'A suggettate de [[pallacanestre]] femminile cchiù rappresendative jè 'u [[Cras Basket Tarde]], ca osce a die jè iscritte a 'u cambionate de [[Serie A1, pallacanestre femminile|Serie A1]]. <br />
'A polisportive CRAS ([[acronime]] de Cendre Ricreative Attività Sportive), ha state funnate jndr'à 'u [[1961]] pe fà sciucà le studendesse ca s'avere iscritte jndr'à le cambionate scolastece, putessere partecipà a varie discipline pure jndr'à 'u settore federale. Jndr'à 'u gire de quacche anne accumenzò a distinguerse soprattutte jndr'à 'u basket a levèlle nazionale. Quanne ste spicciavane le anne '90 'a denominazione cangiò definitivamende 'u Tarde Cras Basket. <br />
Jndr'à stagione [[Serie A1 femminile FIP 2001-2002|2001/02]], 'a suggettate desputò pa prima vote 'u cambionate de Serie A1 femminile, arrevanne a 'a semifinale pu scudette, ma ha state jndr'à staggione [[Serie A1 femminile FIP 2002-2003|2002/03]] ca conguistò 'u scudette e Coppe Itaglie jndr'à 'nu mese sulamende, eppure 'a Supercoppe Tagliàne. Jndr'à stagione [[Serie A1 femminile FIP 2008-2009|2008/09]], conguiste 'u seconde scudette vingenne condre a l'[[Umana Venezia]], cu 'u resultate finale de 52 a 56 jndr'à quarta partite sciucate a Venezia, chiudenne 'a serie pe 3 a 1. A 'utermine d'a staggione arrive a disputà pure 'a finale de [[EuroCup Women|Euro Cup]] condre 'a squadra turche d'u [[Galatasaray S.K.|Galatasaray]], perdenne 'u ritorne a [[Istanbul]].
'U 3 ottommre 2009 vinge 'n'otra vote 'a Supercoppe Tagliàne condre a 'u [[Club Atletico Faenza].

=== Basket cu le rotelle ===
'A suggettate de [[pallacanestre cu le rotelle]] maschile cchiù rappresendative jè 'a [[Dream Team Tarde]], ca osce a die jè iscritte a 'u cambionate de Serie A1. <br />
'A Dream Team onus Tarde avene funnate jndr'à 'u [[2002]] pe iniziative de 'nu gruppe de amice disabbele e none, amande jndr'à 'u mode particolare d'u sciueche d'u basket, cu l'obbiettive prioritarie de avè attraverse l'attività sportive 'na chiena indegrazione 'mbrà le normodotate e le portature de [[handicap, medicine|handicap]].<br />
Jndr'à staggione d'a fondazione, 'a squadre avène promosse in Serie A2 e jndr'à staggione 2007/08 vinge scudette e Coppa Itaglie.
'U [[21 decemmre]] [[2008]] venge pure 'a Supercoppe Tagliàne.
A levèlle europèe 'u Dream Team ha vingiute 'a Coppa Vergauwen.

=== Pallavvole maschile ===
Da 'u 2010/2011 non ge ste cchiù 'a suggettate de pallavvole maschile [[Prisma Tarde]], purcè 'u presedende ha vennute 'u titele sportive a 'u [[Castellana Grotte|Castellana]].
'Mbonde a 'u 2009/2010 'a suggettate de [[pallavvole]] maschile cchiù rappresendative ere 'a [[Prisma Tarde]], iscritte a 'u cambionate nazionale de Serie A1. 'A suggettate sciucave le partite interne a 'u PalaMazzola ma ggià jndr'à l'anne passate ha sciucate a 'u PalaFiom. Jndr'à staggione 2008/2009 ha suggettate ha cangiate cetate sciucanne a [[Martina Franghe]].

=== Suggettate sportive e atlete ===

{| {{prettytable|align=center}}
|-
|+ Suggettate sportive e atlete
|-
! Discipline || Suggettate || Atlete
|-
|rowspan="2"| Ballone || [[Tarde Sport]] ||
|-
||International Tarde ||
|-
| Ballone a 5 || Futsal Tarde ||
|-
|rowspan="2"| Canoa polo || LNI Tarde Canoa ||
|-
||AS Tarde Canoa ||
|-
| rowspan="2"| Football americano || AS Delfini Tarde ||
|-
|| AS Spartans Tarde ||
|-
| Hockey || Nubile Bears Tarde ||
|-
|rowspan="2"| Pallacanestro || [[Cras Basket Tarde]] ||
|-
||Libertas Basket Tarde ||
|-
|rowspan="2" | Pallacanestro cu le rotelle || [[Dream Team Tarde]] ||
|-
|| Tarde Basket 93 ||
|-
| Pallanuoto || Rari Nantes Tarde 1996 ||
|-
| Pallavvole || [[Pallavolo Tarde Femminile]] ||
|-
|rowspan="2"| Rugby || FC Rugby Tarde ||
|-
|| AS Tarde Rugby ||
|-
| Scherma || Club Scherma Tarde ||
|-
| Tennis || || [[Roberta Vinci]]
|-
| rowspan="2"| Tennis da tavule || rowspan="2"| CTT Tarde || Pascale Catapano
|-
|| Andonie Marossi
|-
| Tiro cu l'arche || ASD Arcieri d'u Jonio ||
|-
| Vela || AS Libertas Tarde Vela ||
|-
|Maratona || || Rosalba Console
|}

=== 'Mbiande sportive ===
==== Stadie ====
[[File:Stadio taranto esterno.jpg|175px|right|thumb|Esterne d'u Stadie "Erasmo Iacovone"]]

'U [[Stadie Erasmo Iacovone|Stadie "Erasmo Iacovone"]], ex Stadie "Salinella" da 'u nome d'u quartiere cetadine addò se iacchie, jè 'u magiore stadie de [[ballone, sportballone]] d'a cetate. Avenìe inaugurate 'u [[8 decemmre]] [[1965]] e pigghiò 'u poste d'u vecchie Stadie "Valendine Mazzola". Avenìe costruite jndr'à 100 sciurne, ausanne 130 km de tubbe Innocenti e 900 metre cube de gradone de legne. In murature erane sulamende le spogliatoie e le servizie igienice. 'A capienze collaudate ere pe 22.610 spettature, invece quedda massime avenìe de cirche 25.000. Jndr'à 'u [[1978]], 'u stadie avenìe inditolate a 'a memorie d'u cendravande [[Erasmo Iacovone]], muerte jndr'à 'n'ingidende stradale 'u [[6 febbrare]] d'u stesse anne. Jndr'à 'u [[1985]], 'a normativa nove sus a securezze facìe addevendà 'a strutture inagibbele. 'U stadie avenìe allore sottoposte a 'nu cangiamende profonne: le tubbe Innocenti e le gradune in legne avenerene sostituite da 2.500 metre de calcestruzze e da 1.000 quindale de acciaie<ref>{{Cita libro|nome=Sandro e Gianni|cognome=Dibattista|titolo=Maje dicere Tarde - Le urteme dodece anne d'u ballone jonico|editore=Aldo Primerano Tipografica|città=Rome|anno=1991}}</ref>. Quanne le fatìe spicciarene, appaltate e realizzate in diverse fase jndr'à 'u corse de l'anne successive, 'a capienze ha arrevate 'mbonde a 27.584 spetature.

==== Palazze d'u Sport ====
* [[PalaMazzola]];
* PalaFiom;

==== Ippodrome ====
* Ippodrome Paolo VI

==== Circole velice ====
* Lega Navale Tagliàne;
* Sezione Velica Marina Militare;
* Circole d'a Vele de tarde;
* Circole velico Onda Buena;
* Combagnie d'a Vela;
* Cendre Velico Alto Jonio;

==== Piscine ====
* Piscina comunale "Mediterraneo Village"
* Blue Gym
* Poseidon
* Bellevue
* Tursport
* Meridiana

=== Fatte sportive ===
*Tarde ha state cchiù vote arrive d'a tappe d'u [[Gire d'Itaglie]]:
:*[[1995]] ([[18 masce]]) - 6ª tappe, vinde da [[Necole Minali]];
:*[[1997]] ([[26 masce]]) - 10ª tappa, vinde da [[Mario Cipollini]].
*Jndr'à 'u [[1997]] Tarde ha ospitate quacche disciplina sportive de le [[XIII Sciueche d'u Mediterranèe]].
*Tarde ha state tappe d'u viagge d'a [[Fiaccola olimbeche]] quanne onne state le [[sciueche olimbece]] de [[Sciueche d'a XVII Olimbiade|Rome 1960]]<ref>{{Cita libro|autore= Organizing Committee of the Games of the XVII Olympiad|titolo=The Games of the XVII Olympiad - Rome 1960 - The Official Report - Vol. 1|annooriginale= 1960|url= http://www.aafla.org/6oic/OfficialReports/1960/OR1960v1.pdf|formato= PDF|datadiaccesso=08-04-2007|città=Roma|lingua=en|pagine=p. 215}}</ref> e de le [[Sciueche olimbece invernale]] de [[XX Sciuche olimbece invernale|Torino 2006]].
*Tarde ha state cchiù vote arrive de tappe d'u [[Gire d'Itaglie Vela]]:
:*[[2004]] ([[10 luglie]]) - 10ª tappe, vinde da 'u Team Milazzo;
:*[[2005]] ([[5 luglie]]) - 8ª tappa, vinde da 'u Team Friuli-Venezia Giulia;
*Tarde ha ospitate 'a Coppe d'u Munne de Ballone 'u [[6 decemmre]] [[2009]]<ref name="coppa">{{Cita web|http://www.taranto-sport.it/index.php/2009/11/11/in-arrivo-a-taranto-la-coppa-del-mondo|In arrivo a Taranto la Coppa del Mondo|11-02-2010}}</ref>

== Amministrazione ==
{{ComuniAmministrazione
|NomeSindaco=[[Ippazio Stefàno]]
|DataElezione=21/05/2012
|mandato=2
|partito=[[cendresinistre]]
|TelefonoComune=099 4581111
|EmailComune=comunicazione.urp@comune.taranto.it
}}

{{'Ndruche pure|Sinnache de Tarde}}

=== Gemellagge ===
*{{Gemellaggio|Grecie|Sparta|}}
*{{Gemellaggio|Frange|Brest, Frange{{!}}Brest|[[1964]]}}
*{{Gemellaggio|Ucraina|Donetsk|[[1985]]}}
*{{Gemellaggio|Pakistan|Islamabad|[[2010]]}}
*{{Gemellaggio|Spagna|Alicante|[[2010]]}}

==== Relaziune culturale ====
*Da 'u [[2000]] 'u [[Palazze de Cetate, Tarde|Palazze de Cetate]] ospite 'nu [[presepie]] offerte da 'a cetate de [[Betlemme]].
*Da 'u [[2002]] certe scole d'a cetate e d'a [[Provinge de Tarde|provinge]], sonde 'mbegnate jndr'à realizzazzione d'u ''Progetto Russia'' inzieme a otre e tande scole de [[Mosca, cetate|Mosca]] ([[Russia]]):
#L'Istitute Combrensive "[[Cesare Battisti]]" jè gemellate cu l'Istitute N° 1250 e cu 'u Cendre Multiculturale;
#L'Istitute "[[Giuanne Bettolo]]" jè gemellate cu l'Istitute N° 1223;
#L'Istitute Tecniche Industriale Statale e Liceo Sciendifiche Tecnologgiche "[[Augusto Righi]]" jè gemellate cu 'u Cendre Sciuvanile;
#'U Liceo Ginnasio Statale "[[Aristosseno]]" jè gemellate cu l'Istitute N° 1249;
#L'Istitute Combrensive "[[Galileo Galilei]]" jè gemellate cu l'Istitute N° 251 e cu l'Istitute Tiatrale;
#'A Scola Medie "[[Cristoforo Colombo]]" jè gemellate cu l'Istitute N° 1576;
#'A Scola Medie "[[Ugo Foscolo]]" jè gemellate cu l'Istitute N° 1251.
*Da 'u [[2006]], seconde 'nu proggette patrocinate da l'[[Aunione Europèe]], ca vede coinvolte le comune de Tarde e [[Sparta]] ([[Grecie]]) inzieme a le amministraziune comunale de [[Vurtàgghie]], [[Mazzafre]] e [[Manduria]], se svolge jndr'à cetate greche 'n'imbortande manifestazione pubbleche chiamate "Simposio su [[Archita]]", cu dibbattete e convegne dedicate a 'u filosofe ca guvernò Tarde.

== Culture popolare ==
[[File:Birra Raffo Logo.jpg|175px|right|thumb|Logo d'a birra Raffo]]
* Jndr'à l'inverne [[1877]], avenìe catturate jndr'à 'u Gurfe de Tarde 'a prima balene, pe quande se sapeve a l'epoche, combarse jndr'à 'u Mar mediterranèe<ref>{{Cita libro|nome=Frangische|cognome=Gasco|titolo=Intorno alla balena presa in Taranto nel febbrajo 1877: memoria|editore=Tipografia dell'Accademia Reale delle scienze|anno=1878|}}</ref>.
*'U quotidiane de Tarde jè 'u [[Corriere del Giorno]], funnate jndr'à 'u [[1947]].
*[[La Voce del Popolo]] d'u [[7 settemmre]] [[1941]], pubblecò 'n'artichele sus 'a natalità addò se annoverave 'a cetate 'mbrà le cchiù prolifeche d'Itaglie. Avenève, a tal proposite, arrecurdate Adduliurate Sangermano in Boccuni, ca avère parturite 'u diciassettesime figghie sue. Quacche anne apprime, jndr'à 'u [[1937]], Tarde avère arrevate a le fatte de cronaca grazie a 'nu parte de quattre gemelle de Marije Nardelli in Cardellicchio<ref>{{Cita web|url=http://www.comune.taranto.it/citta/korai.asp|titolo=Le donne di Taranto|accesso=29-04-2009}}</ref>.
* Tarde ha state pe 'nu sbuenne de anne cambe de allenamende de l'ammiraglie [[Agostino Straulino]]. Aqquà riuscì jndr'à l'imbrese de assè a vele spiegate da 'u puerte de Tarde attraverse 'u canale navigabbele cu 'a [[Nave Scole Amerigo Vespucci]]<ref>{{Cita pubblicazione | nome = Claudio| cognome = Ressmann | titolo = I novant'anni di Agostino Straulino - Una vita per il mare e la vela | rivista = Rivista marittima| volume = | numero = | anno = 2004 | pagine =p. 79 | url = http://www.straulino.it/straulino/articoli/I_novantanni_di_Straulino.pdf| formato = PDF }}</ref>.
* Esiste 'nu muttette locale: "Ttrede sonde le cetate cchiù belle d'u munne: Budapest, Bucarest e Tarde Nuèstre" (in tagliàne "Tre sono le città più belle del mondo: Budapèst, Bucarèst e Taranto nostra").
* 'A [[Birra Raffo]] jè pe andonomasie "'a birra de le tarandine"<ref>{{Cita web|url=http://www.birraraffo.it/new/grafica.php|titolo=Site promozionale d'a birra Raffo|accesso=29-04-2009}}</ref>, ma da 'u [[1961]] jè prodotte da 'u Gruppe Peroni.

== Gallerie fotografeche ==
<gallery>
File:Ponte_Girevole_Taranto_clodia.jpg|Tarde - Canale navigabbele
File:Ponte_Girevole_Taranto.jpg|Tarde - Ponde Girevole
File:Ponte_Girevole_Taranto_aperto.jpg|Tarde - Ponde Girevole apirte
File:Ponte_Girevole_Taranto_sera.jpg|Tarde - Ponde Girevole de sere
File:Castello_Aragonese_Taranto.jpg|Tarde - Castelle aragonese
File:Castello_Aragonese_Taranto_festa.jpg|Tarde - Castelle aragonese a feste
File:Castello_Aragonese_Taranto_notte.jpg|Tarde - Castelle aragonese de notte
File:Lungomare_Taranto.jpg|Tarde - Lungomare Vittorio Emanuele III
File:Lungomare_Taranto_rotonda.jpg|Tarde - Rotonne d'u Lungomare
File:Palazzo_Governo_Taranto.jpg|Tarde - Palazze d'u guverne
File:Municipio_Taranto_sera.jpg|Tarde - Municipie de sera
File:Piazza_Maria_Immacolata_Taranto.jpg|Tarde - Chiazze Marije Immacolata
File:Monumento_Marinai_Taranto.jpg|Tarde - Monumende a le Marinai
File:Fontana_Rosa_Venti_Taranto.jpg|Tarde - Fundane "Rosa dei Venti"
File:Monumento_Caduti_Guerra_Taranto.jpg|Tarde - Monumende a le cadute in uerre
File:Concattedrale_Taranto.jpg|Tarde - Congattedrale Granne Mamme de Dio
</gallery>

== Bibliografije ==
{{Bibliografia|Quagliati, 1932|
Quintino Quagliati, ''Il Museo Nazionale di Taranto'', Istitute Poligrafeche d'u State, Rome, 1932}}
{{Bibliografia|Parenzan, 1972|
Pitre Parenzan, ''L'anello di san Cataldo nel Mar Grande di Taranto'', da Thalassia Salentina vol. 6 pp. 3-24, Galatina, 1972}}
{{Bibliografia|De Juliis, 1984|
Ettore M. De Juliis, ''Gli Ori di Taranto in Età Ellenistica'', Arnoldo Mondadori Editore, Meláne, 1984}}
{{Bibliografia|De Juliis, 1988|
Ettore M. De Juliis - D. Loiacono, ''Taranto. Il Museo Archeologico'', Mandese Editore, Meláne, 1988}}
{{Bibliografia|Peluso, 1991|
Giacinde Peluso, ''Storia di Taranto'', Scorpione Editrice, Tarde, 1991}}
{{Bibliografia|Mazzarino, 1999|
Gesèppe Mazzarino, ''Taranto, la sua vera storia'', Ink Line, Tarde, 1999}}
{{Bibliografia|Caputo, 2001|
Necole Caputo, ''Taranto com'era'', Edizioni Cressati, Tarde, 2001}}
{{Bibliografia|De Luca, 2004|
Patrizia De Luca, ''Il Centro Storico di Taranto: l'Isola'', Scorpione Editrice, Tarde, 2004}}
{{Bibliografia|Massafra, 2004|
Pitre Massafra - Francesco Carrino, ''Il Centro Storico di Taranto: il Borgo'', Scorpione Editrice, Tarde, 2004}}
{{Bibliografia|Tancredi, 2004|
Rocco Tancredi, ''Il porto di Taranto tra vecchie e nuove sfide'', Scorpione editrice, Tarde, 2004}}
{{Bibliografia|Cippone, 2006|
Necole Cippone, ''Taranto, il Borgo prima del Borgo'', Edizioni Archita, Tarde, 2006}}
{{Bibliografia|Bellacicco, 2008|
Bellacicco - Chirico - De Vitis - Ferilli - Mastronuzzi, ''Il mistero della Marchesa. Riscoperta di Palazzo de Beaumont Bonelli fra storia ed esoterismo'', Cendre Culturale Filonide, Tarde, 2008}}

== 'Ndruche pure ==
*[[Dialètte tarandine]]
*[[Muttette tarandine]]

== Otre pruggette ==
*[[File:Commons-logo.svg|20px]] '''[[:Commons:Main Page|Wikimedia Commons]]''' tene file multimediale pe '''[[:commons:Category:Taranto|Tarde]]'''

== Collegaminde fore a Uicchipèdie ==
*[http://www.comune.taranto.it/ Comune de Tarde]
*[http://www.zonafrancataranto.it/ Zona Franghe de Tarde]
*[http://comune.taranto.csttaranto.it/comune/circoscrizioni.asp Circoscriziune de Tarde]
*[http://www.museotaranto.org Musèe Archeologgeche Nazionale de Tarde]
*[http://maps.google.com/maps?q=taranto,italy&ll=40.472603,17.233601&spn=0.055447,0.084715&t=k&hl=en Vedute satellitare de Tarde]
*[http://www.losdanghiere.com 'A Sumane Sande a Tarde]

== Note ==
<references/>
{{Provinge de Tarde}}
{{Arche Ioniche tarandine}}
{{Area Vasta Tarandine}}
{{Capeluèche de provinge tagliàne}}
{{Circoscriziune de Tarde}}

[[Category:Tarde| ]]
[[Category:Comune d'a provinge de Tarde]]
[[Category:Comune d'a Pugghie]]

Versione de 18:05, 20 Agú 2013

IL PROGETTO E' IN FASE DI CANCELLAZIONE, NON AFFANNATEVI, BEI COGLIONCINI! STU PROGGETTE HAVE A MMURI' PE TUTTE L'ALTE CA STONNE SOUPE A STA UICCHIPEDIE! ACCAMME U LOMBARDE, U TARANDINE NANN'E' NA LENGHE, CAMME O NAPULETENE. STATEVE BUNE! CI ME VULITE RESPONNE, U PUTITE FE', AVASTE CA NAN ME AMMENETE IASTAIME DA DESTRE, SINISTRE, NORD E SUD. CIO' TREMUNE!