Vide 'a sorgende pe Lènga tagliàne/Barése

{{Veje/TAR}}
{{Variande|BAR}}
{{lingua
  |nome=Italiano
  |colore=#ABCDEF
  |stati= {{ITA}}
  |persone= 70 milioni madrelingua
  |classifica= 11
  |fam1=[[Lènghe ndouropée|Ndouropée]]
  |fam2=[[Lènghe itàliche|Itàliche]]
  |fam3=[[Lènghe rumànze|Rumànze]]
  |fam4='''tajàne'''
  |nazione= {{EUR}}<br /><br />{{ITA}}<br />{{CHE}}<br />{{SMR}}<br />{{VAT}}<br />{{CRO}}<br />{{SLO}}<br />[[#Presenza nel mondo|altre nazioni]]
  |estratto= Tutti gli esseri umani nascono liberi ed eguali in dignità e diritti. Essi sono dotati di ragione e di coscienza e devono agire gli uni verso gli altri in spirito di fratellanza.
  |iso1 = it
  |iso2 = ita
  |iso3 = ita
  |sil = ita
  |mappa=[[File:Linguistic map of the Italian language.svg|frameless|upright=1.5]]
  |codice=
}}
U '''tajàne''' ({{IPA|/itaˈljano/}}<ref>la trascrezzióne fonèmeche de la prenunge 'ntajàne (tra [[barra (punteggiatura)|barre oblique]]) non prevede che sia segnalata la lunghezza della vocale ({{IPA|[ː]}}); quella fonetica (tra [[parentesi quadra|parentesi quadre]]: {{IPA|[itaˈljaːno]}}) sì.</ref> {{Link audio|it-italiano.ogg|ascolta}} 'ntajàne) jè na [[lèngue (idiòme)]] [[lingue rumànze|rumànza]], ca se fonde sop'u [[dialètte toscàne|fiorendíne]] letteràrie usàte jind'o' [[Trecinde]], c'appartíne o' gruppe itàliche de la famígghie de le [[lènghe ndouropée]].

U tajàne à crestiàne sté pure jind'à l'Itàlie che nu granne nummere de [[idiòme]] neo-rumànze e téne [[variànde reggionàle de la lèngue tajàne|tanne variànde reggionàle]], percé nge so state tanne nfluènze ca sop'à jidde fascene le [[Lèngue parlàte jind'à l'Itàlie|lèngue reggionàle]]. Le lèngue reggionàle vènene parlate azzícche o' tajàne. 

U tajàne jè [[lènga uffeciàle]] de l'[[Itàlie]], de [[San Maríne]], de la [[Svizzere]] (nzime o' [[lènga tedésche|tedésche]], o' [[lènga frangése|fragése]]  e o' [[lènga rumànge|rumànge]]), de la [[Cetté d'u Vatecàne]] (nzime o' [[lènga latíne|latíne]]) e d'u [[Sovràne Militàre d'u Jordene de Malte]]. Jè seconde lènga, dope u [[lènga croàte|croàte]], jind'à la [[Reggione Istiàne]] ([[Croàzzie]]) e, dope u [[lènga slovène|slovène]], jind'à le cetté de [[Piràne]], [[Ísole d'Ístrie]] e [[Capodístrie]] 'n[[Slovènie]].

U tajàne jè june de le vindtré lèngue uffeciàle de l'[[Unióne éuropée]]. Jè pure diffúse jinde à quacche àree de le [[Mar Mediterrànee|paíse mediterrànee]] e jinde à le [[émigrazzóne tajàne|comuneté d'oríggene tajàne]] 'nd'à le condinènde.

==Stòrie==
[[File:Portrait de Dante.jpg|upright|thumb|[[Dande Alighiére]], consideràte u attàne de la lènga tajàne]]

U tajàne jè na [[lènga néolatíne]], percé vène d'o' latíne. Chiù 'nbarticolàre, vène d'o' [[latíne volgàre]] parlàte jind'à l'Itàlie 'nd'à l'andichità, ca po s'a trasformàte c'u passà d'u timbe. U tajàne de mo a accóme base u fiorendíne letteràrie usàte 'nd'o' [[XVI sèchele|Trecinde]] da [[Dande]], [[Petrarche]] e [[Boccàcce]], nfluenzàte pure da la [[lènga siciliàne]] letteràrie studiàte da la [[Scole siciliàne]] de [[Jàcope da Lendine]] ([[1230]]-[[1250]]) e d'o' modèlle latíne.

=== D'o' latíne volgàre o' volgàre tajàne ===
{{'Ndruche pure|Latíne volgàre}}

Penzà o' tajàne accóme u fígghie d'u latíne nan pote jèsse giuste: u tajàne jè la stésse "lènga parlàte" de le Romàne, ca gràzzie a na longhe évoluzzióne, jè devendàte u tajàne de mo. Quinne, 'nd'à l'èpoche classeche nge stéve u latíne "volgàre".

Nge stéve po u latíne "letteràrie", cudde ca usàvene le scretture classesce e azzeccàte che la lènga scritte, ma pure à la lènga parlàte da le parte chiù mbortànde de la soscetà.

D'o' [[III sèchele d.C.]], u [[Cristianéseme]] mise 'nd'à la lènga latíne nuève segnificàte. Chésse nuève prospettíve volèvene disce nu passe 'nnanze p'u ngondre de la lènga parlàte e la lènga scritte: autóre accóme [[Sant'Ambròge|Ambròge]], [[San Sceròlame|Sceròlame]] e [[Agostíne d'Ippóne|Agostíne]] onne misse 'nd'à le lore scritte la lènga d'u popele, la lènga d'u juse de tutte le di, azzeccànne acchessí jalde eleménde de le dialètte.

Che la [[ndrepequaménde d'u Mbère romàne d'Occidènde|ndrepequaménde d'u Mbère romàne]] e la formazzióne de le [[régne romàne-varvàresce]], s'assíste a na spèsce d'irrigidiménde d'u latíne scritte (ca devène la lènga ammenestatíve e scolàsteche), ma u latíne parlàte s'azzícche sèmbe chiú che le dialètte de le pupele latinizzàte, acchessí da dà oríggene à nuève lèngue accóme u tajàne.

Le storesce de la lènga chiàmane le lèngue parlàte 'nd'à l'Itàlie 'nd'o' Medioève accóme ''volgàre tajàne'', o' pluràle, e non angóre ''lènga tajàne'', percé nge stévene e nge stonne angóre josce differènze 'ndutte le reggióne tajàne.

U prime documénde d'use volgàre tajàne jè nvésce u pascete notaríle, conzervàte 'nd'à l'[[abbazzíe de Mondecassíne]], proveniénde d'o' pringipàte longobàrde de [[Càpue]] e risalènde o' [[960]]: jè u ''[[Plàscite de Càpue|Plàscite cassianèse]]'' (chiamàte pure ''Plàscite de Càpue''), ca 'nzostànze jè na testimoniànze giuràte de nu crestiàne pe na lite sop'à le confíne de propieté 'ndrà u monastère benedettine de Càpue e nu fèude piccinònne vescine, c'avève occupàte na parte d'u territòrie de l'abbazzíe: ''''Sao ko kelle terre per kelle fini que ki contene trenta anni le possette parte Sancti Benedicti''. Jè na frase, ca pote jèsse consideràte ''volgàre'' e nan chiù latíne: le case (tanne u genitíve ''Sancti Benedicti'', ca jè accóme 'nd'o' latíne de la chise) so' scombàrse, nge stonne la [[Congiunzióne (grammàteche)|congiunzióne]] ''ko'' ("che") e u [[Aggettíve dimostratíve|dimostratíve]] ''kelle'' ("quelle"), u vèrbe ''sao'' (d'o' latíne ''sapio'') jè vescine à la forme tajàne ecc. Cusse documénde jè simele o' ''[[Plàscite de Sèsse Aurúnghe]]'' e u ''[[Plàscite de Tèàne]]''.

June de le prime case de diffusióne de la lènga jè la poesíe de la [[scole siciliàne]], scritte 'nvolgàre siciliàne da tanne poète (nan dutte siciliàne) de la meté d'u [[XIII sèchele|Ducínde]] 'nd'à l'ambiènde de la corte mberiàle.

==Note==
<references />

[[Categoria:Lènghe]]